ΠΩΣ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΠΕΝΙΚΙΛΛΙΝΗΣ ΕΣΩΣΕ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΜΑΧΩΝ ΣΤΟ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ…

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Ένας αστικός θρύλος αφηγείται πως μια μέρα, στις αρχές του 20^ου αιώνα, ένας Σκωτσέζος αγρότης, όπως περιδιάβαινε τους αγρούς στα βρετανικά νησιά, βλέπει ένα αγοράκι να πλατσουρίζει απεγνωσμένα στις όχθες μιας λίμνης, κινδυνεύοντας να πνιγεί. Χωρίς δεύτερη σκέψη ο αγρότης πέφτει στο νερό, αρπάζει το παιδί και το βγάζει στην όχθη, σώζοντάς του τη ζωή. Την επομένη μέρα εμφανίζεται στο αγρόκτημά του ένα πολυτελές αυτοκίνητο και από μέσα κατεβαίνει ένας καλοντυμένος κύριος δηλώνοντας πως είναι ο πατέρας του παιδιού που έζωσε από τον πνιγμό και ήθελε να τον ανταμείψει γι’ αυτή του την πράξη. Ο αγρότης περήφανος αρνείται οποιαδήποτε αμοιβή, όσο κι αν επιμένει ο επισκέπτης του. Στο τέλος ο καλοντυμένος κύριος, δείχνοντας το γιο του αγρότη απέναντι, που παρακολουθούσε με ενδιαφέρον και απορία την κουβέντα των δύο ανδρών, είπε: «Εντάξει δεν θα σου δώσω χρήματα ή ό,τι άλλο, αλλά θα αναλάβω τις σπουδές του γιου σου και θα του δώσω κάθε ευκαιρία να γίνει σημαντικό μέλος της κοινωνίας και εάν σου μοιάζει λίγο, αυτό είναι βέβαιο».

Τα χρόνια πέρασαν και ο γιος του αγρότη με την χορηγία του πλούσιου κύριου σπούδασε κι έγινε γιατρός βιολόγος. Το 1928 άφησε τυχαία μια καλλιέργεια σταφυλόκοκκου ακάλυπτη για μερικές ημέρες πάνω στο γραφείο του. Είχε τελειώσει τα πειράματα μαζί της και ετοιμαζόταν να πετάξει το τριβλίο (ειδικός δίσκος) με την καλλιέργεια, όταν παρατήρησε ότι σε ορισμένα σημεία της, είχαν πέσει μύκητες (μούχλα). Σε μικρή ακτίνα γύρω από τους μύκητες δεν υπήρχαν πια βακτήρια, είχαν διαλυθεί, χωρίς να αναπτυχθούν νέα. Ο δραστήριος επιστήμονας κατέληξε εύκολα στο συμπέρασμα ότι ο μύκητας απελευθερώνει κάποια ένωση, η οποία παρεμποδίζει την ανάπτυξη των βακτηρίων, την οποία ονόμασε πενικιλλίνη.

Ο γιος του Σκωτσέζου αγρότη ήταν ο Αλέξανδρος Φλέμιγκ, ο πατέρας της πενικιλλίνης, του αντιβιοτικού που σώζει κάθε χρόνο περισσότερες ζωές από όσες χάθηκαν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Μετά το τέλος του πολέμου ο σερ Ουΐνστον Τσώρτσιλ δεν δίστασε να αναφερθεί σε αυτό. «Η πενικιλλίνη ήταν ένας από τους κυριότερους συντελεστές της νίκης των Συμμάχων». Ο «πατέρας της νίκης των συμμάχων» ήταν ο γιος του καλοντυμένου κυρίου που έσωσε ο αγρότης από τον πνιγμό.

Η διήγηση ότι ο Λόρδος Randolph Churchill, ο πατέρας του Ουΐνστον Τσώρτσιλ, πλήρωσε για την εκπαίδευση του Αλεξάντερ Φλέμινγκ, όταν ο πατέρας του έσωσε τη ζωή του γιου του, είναι ένας μύθος. Σύμφωνα με τη βιογραφία Penicillin Man: Alexander Fleming and the Antibiotic Revolution του Kevin Brown, ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ, σε ένα γράμμα του της 14^ης Νοεμβρίου 1945 στον φίλο και συνάδελφό του Andre Gratia περιέγραψε την ιστορία αυτή ως «ένα αξιοθαύμαστο παραμύθι» («a wondrous fable»). Μία άλλη ιστορία αφηγείται ότι ο ίδιος ο Αλεξάντερ έσωσε τον Ουΐνστον Τσώρτσιλ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο θεραπεύοντάς τον. Ο Τσώρτσιλ, όταν αρρώστησε στην Καρχηδόνα της Τυνησίας το 1943, σώθηκε από τον Λόρδο Μόραν, ο οποίος του χορήγησε σουλφοναμίδη, αφού δεν είχε εμπειρία με την πενικιλλίνη. Οι εφημερίδες Daily Telegraph και Morning Post έγραψαν ότι είχε σωθεί από την πενικιλλίνη. Στην πραγματικότητα, τον είχε σώσει ένα νέο φάρμακο που ανήκε στις σουλφοναμίδες, η σουλφαπυριδίνη, γνωστή τότε με τον ερευνητικό κωδικό M&B 693, που ανακαλύφθηκε και παράχθηκε από την εταιρεία May & Baker Ltd του Έσσεξ. Σε μεταγενέστερη ραδιοφωνική εκπομπή ο Τσώρτσιλ αναφέρθηκε στο νέο αυτό φάρμακο ως «αυτό το αξιοθαύμαστο M&B».

Ο σερ Αλεξάντερ Φλέμινγκ (1881-1955) ήταν Σκωτσέζος βιολόγος και φαρμακολόγος, που ασχολήθηκε ερευνητικά με τη Βακτηριολογία, την Ανοσολογία και τη Χημειοθεραπεία. Γεννήθηκε στο αγρόκτημα Lochfield, στο Ντάρβελ του Ανατολικού Άυρσαιρ, στη Σκωτία, το τρίτο από τα 4 παιδιά του Χιου Φλέμινγκ από το δεύτερο γάμο του με τη Γκρέις Μόρτον. Ο Χιου Φλέμινγκ είχε άλλα 4 παιδιά από τον πρώτο του γάμο και ήταν ήδη 59 ετών, όταν πήρε τη δεύτερη σύζυγό του. Ο Χιου Φλέμινγκ πέθανε όταν ο Αλεξάντερ ήταν μόλις επτά ετών.

Ο νεαρός Αλεξάντερ παρακολούθησε για δύο χρόνια την Ακαδημία του Kilmarnock και αφού δούλεψε σε ένα ναυτιλιακό γραφείο επί τέσσερα χρόνια, κληρονόμησε ένα θείο του. Ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Τομ, είχε ήδη σπουδάσει Ιατρική και συνέστησε στον Αλεξάντερ να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο. Το 1901 ο Αλεξάντερ εγγράφηκε στο Νοσοκομείο Σαιν Μαίρυ του Λονδίνου. Κέρδισε την εισαγωγή του στην Ιατρική Σχολή με διάκριση το 1906 και είχε την επιλογή να γίνει χειρουργός.

Ακολούθησε το τμήμα ερευνών στο Σαιν Μαίρυ, όπου έγινε βοηθός βακτηριολόγου δίπλα στον σερ Άλμροθ Ράιτ, έναν πρωτοπόρο στη θεραπεία με εμβόλια και στην ανοσολογία. Ο Αλεξάντερ πήρε πτυχίο με Χρυσό μετάλλιο το 1908 και έμεινε ως επιμελητής στο Σαιν Μαίρυ ως το 1914. Στις 23 Δεκεμβρίου 1915 παντρεύτηκε τη νοσοκόμα Σάρα Μάριον Μάκελροϋ, η οποία πέθανε το 1949. Το παιδί τους, ο Ρόμπερτ, έγινε παθολόγος. Τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο της Σάρα, το 1953, ο Φλέμινγκ έκανε δεύτερο γάμο με την Ελληνίδα δρα Αμαλία Κουτσουρή-Βουρέκα, συνάδελφό του στο Σαιν Μαίρυ.

Σε όλη τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ο Φλέμινγκ υπηρέτησε ως λοχαγός του Υγειονομικού Σώματος του Βασιλικού Στρατού, απασχολούμενος και σε ιατρεία στο πεδίο της μάχης στο Δυτικό Μέτωπο, στη Γαλλία. Το 1918, με τη λήξη του πολέμου, επέστρεψε στο Νοσοκομείο Σαιν Μαίρυ, στην Ιατρική Σχολή και το 1928 εκλέχθηκε εκεί καθηγητής της Βακτηριολογίας.

Κατά τον Μεσοπόλεμο, ο Φλέμινγκ ερεύνησε για αντιβακτηριακούς παράγοντες, έχοντας ζήσει πολλούς θανάτους στρατιωτών από σηψαιμία. Δυστυχώς τα αντισηπτικά εξουδετέρωναν το ανοσοποιητικό σύστημα των ασθενών αποτελεσματικότερα από ό,τι τα εισβάλλοντα βακτήρια. Σε ένα άρθρο του στο ιατρικό περιοδικό The Lancet κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ο Φλέμινγκ περιέγραψε ένα έξυπνο πείραμα που μπόρεσε να πραγματοποιήσει χάρη στις δικές του υαλουργικές γνώσεις. Εξηγούσε γιατί τα αντισηπτικά σκότωναν στην πραγματικότητα περισσότερους στρατιώτες από ό,τι οι ίδιες οι μολύνσεις στον πόλεμο. Τα αντισηπτικά επέφεραν τον θάνατο των μικροβίων στην επιφάνεια, αλλά τα βαθιά τραύματα έτειναν να προφυλάσσουν τα αναερόβια βακτήρια από την αντισηπτική ουσία, ενώ τα αντισηπτικά φαινόταν ότι εξουδετέρωναν ευεργετικές ουσίες που προστάτευαν τους ασθενείς σε αυτές τις περιπτώσεις. Ο σερ Άλμροθ Ράιτ υπεστήριξε τα ευρήματα του Φλέμινγκ, αλλά παρόλα αυτά οι περισσότεροι στρατιωτικοί ιατροί κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου συνέχισαν να χρησιμοποιούν αντισηπτικά, ακόμα και όταν αυτό χειροτέρευε εμφανώς την κατάσταση των ασθενών.

ΜΙΑ ΤΥΧΑΙΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

«Ξυπνώντας το ξημέρωμα της 28^ης Σεπτεμβρίου 1928, ασφαλώς δε σχεδίαζα να φέρω επανάσταση σε όλη την Ιατρική ανακαλύπτοντας το πρώτο αντιβιοτικό, φονιά δηλαδή βακτηρίων, αλλά καταλαβαίνω ότι αυτό ακριβώς έκανα τότε», θα έγραφε αργότερα ο Φλέμινγκ.

Το 1928 ο Φλέμινγκ ερευνούσε τις ιδιότητες των σταφυλόκοκκων. Είχε ήδη κάποια φήμη από προηγούμενες έρευνές του, ως ευφυούς ερευνητή, αλλά και απρόσεκτου τεχνικού εργαστηρίου: συχνά ξεχνούσε οπουδήποτε τις καλλιέργειες μικροβίων πάνω στις οποίες εργαζόταν και γενικώς το εργαστήριό του ήταν πολύ ακατάστατο. Αφού επέστρεψε από διακοπές, ο Φλέμινγκ πρόσεξε ότι πολλά από τα δισκία μικροβιακών καλλιεργειών που είχε ξεχάσει ακάλυπτα είχαν μολυνθεί από ένα μύκητα (είχαν μουχλιάσει) και τα έριξε σε δοχείο με απορρυπαντικό. Αλλά στη συνέχεια χρειάστηκε να δείξει σε έναν επισκέπτη τι ερευνούσε κι έτσι ανέσυρε κάποια από τα δισκία που δεν είχαν βυθισθεί στο απορρυπαντικό. Τότε πρόσεξε μία ζώνη γύρω από τη μούχλα που ήταν ελεύθερη από βακτήρια. Αυτό θα πρέπει να συνέβαινε, αν η μούχλα παρήγαγε κάποια βακτηριοκτόνο ουσία. Ο Φλέμινγκ απομόνωσε ένα δείγμα από τη μούχλα, το ταυτοποίησε ως μύκητα του γένους πενικίλλιο και για τον λόγο αυτό ονόμασε τη νέα ουσία πενικιλλίνη.

Ο Φλέμινγκ διερεύνησε τη βακτηριοκτόνο δράση της πενικιλλίνης σε πολλούς μικροοργανισμούς. Βρήκε ότι επηρέαζε βακτήρια, όπως οι σταφυλόκοκκοι, το μικρόβιο της οστρακιάς, του πνευμονιόκοκκου, του μηνιγγιτιδόκοκκου και της διφθερίτιδας, αλλά όχι τα μικρόβια του τυφοειδούς ή του παρατυφοειδούς πυρετού, για τον οποίο αναζητούσε την εποχή εκείνη μια θεραπεία. Ο Φλέμινγκ δημοσίευσε την ανακάλυψή του το 1929 στο Βρετανικό Περιοδικό Πειραματικής Παθολογίας, χωρίς να προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συνέχισε τις έρευνές του, αλλά συνειδητοποίησε ότι η καλλιέργεια του πενικιλλίου ήταν αρκετά δύσκολη και ακόμα δυσκολότερο ήταν να απομονώσει την αντιβιοτική ουσία από τη μούχλα. Πίστεψε ότι εξαιτίας του προβλήματος της παραγωγής της σε μεγάλη ποσότητα και της βραδείας της δράσεως, η πενικιλλίνη δεν θα ήταν σημαντική στην καταπολέμηση των μολύνσεων και δεν θα παρέμενε αρκετά μέσα στο ανθρώπινο σώμα (in vivo) ώστε να σκοτώσει σε αποτελεσματικό βαθμό μικρόβια. Πολλές κλινικές δοκιμές της δεν έδωσαν σαφή αποτελέσματα.

Κατά τη δεκαετία του 1930 οι δοκιμές του Φλέμινγκ έδωσαν σε κάποιες περιπτώσεις πιο ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ο Keith Bernard Rogers, συνεργάτης του Φλέμινγκ, θεραπεύθηκε με πενικιλλίνη κατά τη διάρκεια των ερευνών τους και συνέχισε ως το 1940 να προσπαθεί να κινήσει το ενδιαφέρον κάποιου χημικού αρκετά ικανού, ώστε να παραγάγει χρησιμοποιήσιμη ποσότητα καθαρής πενικιλλίνης.

Ωστόσο, ο Φλέμινγκ εγκατέλειψε τις έρευνες σχετικά με την πενικιλλίνη, λίγο πριν οι Φλόρεϊ και Τσέιν αναλάβουν την έρευνα και τη μαζική παραγωγή της με κονδύλια της αμερικανικής και της βρετανικής κυβερνήσεως. Ο Ερνστ Τσέιν βρήκε τον τρόπο να απομονώνει και να συγκεντρώνει την πενικιλλίνη, καθώς και τη μοριακή της δομή. Η έναρξη της μαζικής παραγωγής έγινε μετά τον Βομβαρδισμό του Περλ Χάρμπορ. Κατά την Απόβαση της Νορμανδίας είχαν παρασκευάσει αρκετή πενικιλλίνη για τις ανάγκες όλων των τραυματιών των συμμαχικών δυνάμεων.

Αφού η ομάδα είχε βρει μία μέθοδο καθαρισμού της πενικιλλίνης σε μία αποτελεσματική πρώτη σταθερή μορφή το 1940, ακολούθησαν αρκετές κλινικές δοκιμές και η εκπληκτική τους επιτυχία ώθησε την ερευνητική ομάδα να αναπτύξει μεθόδους μαζικής παραγωγής και μαζικής διανομής το 1945 και οι τρεις ερευνητές Φλέμινγκ, Φλόρεϋ και Τσέιν τιμήθηκαν με το Βραβείο Νόμπελ Ιατρικής.

Ο Φλέμινγκ ανακάλυψε επίσης από πολύ νωρίς ότι τα βακτήρια ανέπτυσσαν αντοχή στα αντιβιοτικά, όποτε η δόση της πενικιλλίνης ήταν πολύ μικρή ή η χρήση της ήταν χρονικά περιορισμένη και συνιστούσε προσοχή στη χρήση της, όταν έδινε διαλέξεις σε πολλές χώρες της γης. Προειδοποιούσε να μη χρησιμοποιείται το αντιβιοτικό παρά μόνο όταν υπήρχε ορθά διαγνωσμένη αιτία και όταν χρησιμοποιείται να χορηγείται σε αρκετή ποσότητα και επί αρκετό χρονικό διάστημα, γιατί αλλιώς δίνεται η ευκαιρία στα βακτηρίδια να αναπτύξουν ανθεκτικά στελέχη ως προς το συγκεκριμένο φάρμακο.

Ο Φλέμινγκ πέθανε ξαφνικά στο σπίτι του στο Λονδίνο το 1955 από καρδιακή προσβολή. Η σωρός του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες του ενταφιαστήκαν στον Καθεδρικό του Αγίου Παύλου μια εβδομάδα αργότερα.

Ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ ήταν μετριόφρονας ως προς τον ρόλο του στην ανάπτυξη της πενικιλλίνης, περιγράφοντας τη δόξα του ως τον Μύθο Φλέμινγκ και επαινούσε τους Φλόρεϋ και Τσέιν για τη μετατροπή μιας «εργαστηριακής περιέργειας» σε ένα πρακτικά χρήσιμο φάρμακο. Υπήρξε ο πρώτος που κατόρθωσε να απομονώσει τη δραστική ουσία. Συντηρούσε, καλλιεργούσε και διένεμε τον μύκητα επί 12 χρόνια, συνεχίζοντας μέχρι το 1940 να προσπαθεί να κινήσει το ενδιαφέρον οποιουδήποτε χημικού μπορούσε να παραγάγει χρησιμοποιήσιμη ποσότητα καθαρής πενικιλλίνης.

Η τυχαία ανακάλυψη του Φλέμινγκ και η απομόνωση της πενικιλλίνης τον Σεπτέμβριο του 1928 σημάδεψε την έναρξη μιας νέας εποχής στην Ιατρική, της εποχής των αντιβιοτικών και χαρακτηρίστηκε ως η σημαντικότερη ανακάλυψη της χιλιετίας. Είναι αδύνατο να βρεθεί πόσες ακριβώς ανθρώπινες ζωές έχουν σωθεί από αυτή την ανακάλυψη, αλλά μελέτες τις εκτίμησαν προσεγγιστικά σε 200 εκατομμύρια.

Κοζάνη, Σεπτέμβριος 2013