ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΣΥΜΠΤΩΣΕΩΝ

Το τυχαίο είναι ο αχυράνθρωπος του πεπρωμένου

Μ. Γιορσενάρ

Πολλοί άνθρωποι γοητεύτηκαν και γοητεύονται από τις συμπτώσεις. Μια βόλτα στο Διαδίκτυο θα σας εκπλήξει: Πληκτρολογώντας τη λέξη «coincidences» θα εμφανιστούν εκατοντάδες sites γι’ αυτό το θέμα. Όλοι τους όμως είναι ανώνυμοι, άρα μη-αξιόπιστοι για το επιστημονικό κατεστημένο.

Οι μόνοι «σοβαροί» επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα αυτό είναι ο βιολόγος Πάουλ Κάμερερ και ο ψυχολόγος Καρλ Γιουνγκ, αλλά δυστυχώς κι αυτοί με έναν μάλλον επιφανειακό κι ελλιπή τρόπο. Ο Άρθουρ Κέσλερ, στο έργο του με τον ελκυστικό τίτλο ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΤΩΣΗΣ, απλά αναφέρει τις θεωρίες των δύο προηγουμένων και ανάγει τις συμπτώσεις στον χώρο της Παραψυχολογίας, προτρέποντας τους επιστήμονες να την πάρουν στα σοβαρά. Ο πιο ενδιαφέρον τρόπος ανάλυσης του τυχαίου και των συμπτώσεων επιχειρήθηκε από έναν Έλληνα, τον Χρήστο Μαρκόπουλο, στο άκρως ενδιαφέρον βιβλίο του Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ.

Πριν όμως επιχειρήσουμε οποιαδήποτε εξήγηση των συμπτώσεων, πρέπει να κάνουμε μια στοιχειώδη τυπολογία τους.

Απλές συμπτώσεις: Πρόκειται για συμπτώσεις πρώτου επιπέδου που δεν έχουν κάποιο συγκεκριμένο νόημα (όπως η απίστευτη σειρά των δεκαοκτώ συμπτώσεων στις ζωές των Λίνκολν-Κένεντι), εκτός ίσως από εκείνο του να τραβήξουν την προσοχή του υποψιασμένου ατόμου, έτσι ώστε να περάσει στα επόμενα και σοβαρότερα επίπεδα. Πρόκειται για τις συμπτώσεις που υπακούουν στον Νόμο των Σειρών τού Κάμερερ, δηλαδή για μια χωρική και χρονική ομαδοποίηση ομοειδών φαινομένων και συμβάντων. Π.χ. Μια γυναίκα βγαίνει από το σπίτι της φορώντας ένα συγκεκριμένο φόρεμα και το πρώτο άτομο που συναντάει είναι μια άλλη γυναίκα ντυμένη με το ίδιο ακριβώς φόρεμα. Κάποιος που είναι σε διακοπές αναρωτιέται τι να κάνει η γάτα του, που την άφησε στη φύλαξη κάποιου γείτονα, κι εκείνη τη στιγμή βλέπει να διασχίζει τον δρόμο μια γάτα ολόιδια με τη δική του, κλπ.

Προφητικές συμπτώσεις: Τέτοιες είναι όλες εκείνες που προβλέπουν την εμφάνιση ενός γεγονότος, μόνο που τον προφητικό χαρακτήρα τους τον αντιλαμβανόμαστε ύστερα από την εκδήλωση του συμβάντος (π.χ. το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου στις Η.Π.Α. και τα σχετικά εξώφυλλα των δίσκων που επρόκειτο να κυκλοφορήσουν εκείνες τις μέρες, καθώς και το σχετικό videogame, η περιγραφή της ναυπήγησης και του ναυαγίου του Τιτανικού στο μυθιστόρημα του Ρόμπερτσον που γράφτηκε μερικά χρόνια πριν από την καθέλκυσή του, ο τρόπος θανάτου των συγγραφέων Έντεν φον Χόρβατ και Ίνγκεμπορ Μπάχμαν, κλπ).

Ατομικά καθοριστικές συμπτώσεις: Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι συμπτώσεις που είναι καθοριστικές για την πορεία της ζωής ενός ατόμου: Η μεταστροφή τού Γουίλλυ Ρονίς από επίδοξο  μουσικό σε μεγάλο φωτογράφο, του Αρτούρο Τοσκανίνι από απλό βιολοντσελίστα σε μέγιστο διευθυντή ορχήστρας, του Γιώργου Μοσχίδη από επίδοξο γεωπόνο σε πετυχημένο ηθοποιό, ο θάνατος του συγγραφέα Αλμπέρ Καμύ, κ.ά.

Ιστορικά καθοριστικές συμπτώσεις: Πρόκειται για συμπτώσεις που ξεπερνούν το ατομικό επίπεδο και αποκτούν μια συλλογική και ιστορική σημασία. Τέτοιες είναι οι μυστηριώδεις καταιγίδες που έκριναν την έκβαση της μάχης τού Βατερλό και τη διπλή απόπειρα απόβασης των Μογγόλων στην Ιαπωνία, το αποτυχημένο πραξικόπημα του Βενιζέλου, η σωτηρία του Χίτλερ από τις αμέτρητες απόπειρες δολοφονίας εναντίον του, κλπ. Τώρα που κάναμε την απαραίτητη τυπολογία των συμπτώσεων, ας περάσουμε στις διάφορες θεωρίες που επιχειρούν την εξήγησή τους, εκείνες του Κάμερερ, του Γιουνγκ, και του Μαρκόπουλου.

Ο Πάουλ Κάμερερ από τα είκοσι μέχρι τα σαράντα του χρόνια κρατούσε ανελλιπώς ένα ημερολόγιο συμπτώσεων, τις οποίες ανέλυσε στη συνέχεια στο βιβλίο του Ο Νόμος των Σειρών. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου του ο Κάμερερ επιδίδεται σε μια διεξοδική τυπολογία των συμπτώσεων ανάλογα με την τάξη τους (τον αριθμό των διαδοχικών τους επαναλήψεων), την ισχύ τους (τον αριθμό των παράλληλων συμπτώσεων) και τις παραμέτρους τους (τον αριθμό των κοινών τους χαρακτηριστικών), αποδεικνύοντας ότι όλες οι συμπτώσεις υπακούουν σε έναν νόμο επαναλαμβανόμενων σειρών.

Στο δεύτερο και θεωρητικό μέρος του βιβλίου του ο Κάμερερ αναπτύσσει τη βασική του ιδέα, ότι δηλαδή παράλληλα με τον νόμο της αιτιότητας υπάρχει στον κόσμο και μια αρχή μη-αιτιότητας, που τείνει προς μια ενότητα η οποία έχει την τάση να ομαδοποιεί ομοειδή φαινόμενα και γεγονότα: Στον μεν χώρο δημιουργεί παράλληλα φαινόμενα που συνδέονται μεταξύ τους με μια συγγένεια, στον δε χρόνο παρόμοια συνδεδεμένες σειρές. Στο τέλος του βιβλίου του ο Κάμερερ εκφράζει την πεποίθηση ότι ο Νόμος των Σειρών είναι πανταχού παρών στη Ζωή, στη Φύση και στον Κόσμο, ότι είναι ο ομφάλιος λώρος που συνδέει τη Σκέψη, το Συναίσθημα, την Τέχνη, και την Επιστήμη με τη μήτρα του Σύμπαντος που το γέννησε.

Ο Καρλ Γιουνγκ ασχολήθηκε με την παραψυχολογία και τον πνευματισμό από νεαρή ηλικία, και ήταν ανοιχτός στη διερεύνηση κάθε είδους «παραδοξοτήτων». Όπως είπε χαρακτηριστικά και ο ίδιος: «Αρνήθηκα να διαπράξω την ανοησία του συρμού και να αντιμετωπίσω όλα όσα δεν μπορούσα να εξηγήσω σαν μια απάτη». Ήταν επομένως φυσιολογικό να ασχοληθεί και με το θέμα των συμπτώσεων. Το βιβλίο που έγραψε (σε συνεργασία με τον φυσικό Βόλφγκανγκ Πάουλι) ονομάζεται Συγχρονικότητα: μια Αρχή μη-Αιτιακής Σύνδεσης.

Η συγχρονικότητα, σύμφωνα με τον Γιουνγκ, «είναι το ταυτόχρονο συμβάν δύο φαινομένων που δεν συνδέονται αιτιοκρατικά αλλά εννοιολογικά, ή μια σύμπτωση μέσα στον χρόνο δύο ή και περισσοτέρων μη-αιτιακά συνδεόμενων περιστατικών που έχουν ένα ίδιο ή παρόμοιο νόημα, ισόβαθμο, σαν ερμηνευτική αρχή, με την αιτιότητα». Στο ερμηνευτικό όμως επίπεδο ο Γιουνγκ, σαν ψυχολόγος που ήταν, προσπάθησε να εξηγήσει όλα τα φαινόμενα που δεν μπορούν να στηριχτούν στη φυσική αιτιότητα (και κατ’ επέκταση και τις συμπτώσεις) σαν εκδηλώσεις των εννοιών που ο ίδιος εισήγαγε στην Ψυχολογία, δηλαδή του «συλλογικού ασυνείδητου» και των «αρχετύπων».

Έφτασε μάλιστα στο σημείο να ισχυριστεί ότι τα αρχέτυπα είναι ψυχο-φυσικές οντότητες (ψυχοειδή) που η διαψυχική τους πραγματικότητα μπορεί να προκαλέσει διάφορα ανεξήγητα φαινόμενα. Η θεωρία τού Γιουνγκ, σύμφωνα με τον Άρθουρ Κέσλερ, «είναι ομιχλώδης, ασαφής, και μάλλον αφελής» – και θα συμφωνήσω μαζί του. Δεν εξηγεί πώς και κυρίως γιατί το συλλογικό ασυνείδητο και τα αρχέτυπα προκαλούν τις συμπτώσεις. Εκείνη του Κάμερερ, αν και πιο πειστική και τεκμηριωμένη, πέφτει, κατά τη γνώμη μου, σε ένα βασικό σφάλμα: Αναφέρεται στις επιφανειακές, στις μη-αιτιακές συμπτώσεις.

Σίγουρα υπάρχουν και τέτοιες. Τι γίνεται όμως με εκείνες που αλλάζουν τον ρου της Ιστορίας (μάχη του Βατερλό, αποτυχημένη απόπειρα απόβασης των Μογγόλων στην Ιαπωνία, αποτυχημένο πραξικόπημα του Βενιζέλου, αποτυχημένες απόπειρες δολοφονίας κατά του Χίτλερ, κλπ) ή είναι καθοριστικές για τη ζωή ενός ανθρώπου (βλέπε τα πολυάριθμα παραδείγματα που αναφέρω στο σχετικό κομμάτι); Αυτές είναι όχι μόνο αιτιοκρατικές αλλά και άκρως νομοτελειακές, μόνο που αγνοούμε τις αιτίες και τον απώτερο σκοπό τους. Όμως η άγνοια της αιτίας κάποιου συμβάντος αποκλείει και την ύπαρξή του; Σίγουρα όχι.
Και ας περάσουμε στην πιο ενδιαφέρουσα απόπειρα εξήγησης του τυχαίου και των συμπτώσεων, εκείνης του Χρήστου Μαρκόπουλου. (Για όσους δεν τον γνωρίζουν, πρόκειται για έναν πανεπιστήμονα με σπουδές Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, Χημείας, Πυρηνικής Χημείας, με διδακτική θητεία στο Πολυτεχνείο, με ερευνητικό έργο σε ξένα Πανεπιστήμια και στον Δημόκριτο, κλπ, κλπ. Τα αναφέρω όλα αυτά για να μην υποθέσουν κάποιοι ότι πρόκειται για έναν ακόμη «αλαφροΐσκιωτο»!)

Ο Μαρκόπουλος ξεκινάει την έρευνά του με τις διάφορες όψεις του Νόμου των Πιθανοτήτων και με τα αποτελέσματα πειραμάτων σχετικών με το τυχαίο ή μη κάποιων πραγμάτων, που έγιναν από μαθηματικούς. Στη συνέχεια επεκτείνει τα αποτελέσματα στους χώρους της Χημείας, της Βιολογίας, και της ανθρώπινης κοινωνίας με άκρως ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Ας συνοψίσουμε τη θεωρία του, ξεκινώντας από τα πειράματα τύχης που πραγματοποιήθηκαν από ειδικούς.

Θα ξεκινήσουμε από ένα απλό καθημερινό παράδειγμα, εκείνο της κλήρωσης των λαχείων. Συχνά, ακούμε τους λαχειοπώλες να διαφημίζουν τον λήγοντα αριθμό κάποιου λαχείου τους (το γνωστό αμορτί), ο οποίος συνήθως είναι ένας αριθμός που έχει καιρό να βγει. Η κοινή λογική λέει ότι ένας αριθμός που έχει καιρό να εμφανιστεί έχει περισσότερες πιθανότητες να βγει από έναν που έχει ήδη κληρωθεί. Και όμως, τα σχετικά πειράματα απέδειξαν ακριβώς το αντίθετο! Έστω ότι στις τέσσερις τελευταίες κληρώσεις εμφανίστηκαν οι λήγοντες 2, 5, 7, 1. Στις επόμενες κληρώσεις αυτοί οι τέσσερις αριθμοί έχουν 70% πιθανότητες να ξαναβγούν, ενώ οι 3, 4, 6, 8, 9, 0, (που δεν βγήκαν) έχουν 30% πιθανότητες να εμφανιστούν!

Για τους δύσπιστους υπάρχει και ένα πείραμα που μπορεί να κάνει ο καθένας, το γνωστό κορώνα-γράμματα. Κι εδώ έχει διαπιστωθεί ότι εκείνος που θα κερδίσει την πρώτη ρίψη έχει πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να κερδίσει στο σύνολο του παιχνιδιού από εκείνον που έχασε (εφ’ όσον φυσικά συνεχίσουν να παίζουν και οι δύο παίκτες υπέρ της ίδιας πλευράς)! Από όλα αυτά τα στοιχεία ο Μαρκόπουλος καταλήγει στους μυστηριώδεις νόμους της «κυριαρχίας των πρώτων»:

·          Σε κάθε πεπερασμένο πλήθος ισοπίθανων γεγονότων έχουμε ανισότητα των εμφανιζόμενων συχνοτήτων. Κάποια από αυτά εμφανίζονται συχνότερα από κάποια άλλα.

·          Σε κάθε τέτοιο σύνολο γεγονότων διαμορφώνεται μια κυριαρχία των πρώτων. Τα γεγονότα δηλαδή που εμφανίζονται πρώτα έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανιστούν ξανά από εκείνα που δεν εμφανίστηκαν καθόλου.

·          Ενώ οι πρώτες εμφανίσεις υπακούουν (τουλάχιστον θεωρητικά) στο τυχαίο, οι μετέπειτα εμφανίσεις μοιάζουν να διέπονται από μια μυστηριώδη αιτιοκρατία που καθορίζει την επαναληψιμότητά τους (εξαναγκασμένη τυχαιότητα).

Στη συνέχεια, ο Μαρκόπουλος εφαρμόζει τα αποτελέσματα της έρευνάς του και σε άλλους τομείς και φτάνει στα ίδια συγκλονιστικά αποτελέσματα. Στη Βιοχημεία διαπιστώνει ότι τα αμινοξέα εκείνα που θα εμφανιστούν πρώτα στη σύνθεση μιας πρωτεΐνης έχουν περισσότερες πιθανότητες να ξαναεμφανιστούν και στη σύνθεση άλλων πρωτεϊνών, οι άνθρωποι που πετυχαίνουν πρώτοι σε κάποιον τομέα έχουν περισσότερες πιθανότητες να συνεχίσουν να είναι πρώτοι, κλπ.

Όλα τα παραπάνω έχουν διαπιστωθεί πειραματικά και εμπειρικά και είναι όντως απίστευτα. Υπάρχουν όμως, κατά την άποψή μου, ένα τελευταίο βασικό ερώτημα και μια ένσταση που μας εμποδίζουν να πούμε ότι ανακαλύψαμε οριστικά τον τρόπο λειτουργίας των διαφόρων παράδοξων φαινομένων της ζωής.

Η ένσταση αφορά την εφαρμογή των συμπερασμάτων του Μαρκόπουλου στον κόσμο των ανθρώπων, όπου ο νόμος της κυριαρχίας των πρώτων φαίνεται να αποτελεί εξαίρεση. Ας πάρουμε για παράδειγμα αυτό που συμβαίνει σήμερα στον χώρο του ελληνικού τραγουδιού. Νεαροί τραγουδιστές και τραγουδίστριες, που μοιάζουν να ξεπηδούν από το πουθενά, επισκιάζουν ξαφνικά συναδέλφους τους που κοπίασαν επί σειρά ετών για να καθιερωθούν. Αν ψάξουμε, ανάλογα παραδείγματα θα βρούμε και στον χώρο της λογοτεχνίας, της οικονομίας, κλπ. Όσο για το βασικό ερώτημα, είναι το εξής: Πόσο τυχαίες είναι οι αρχικές εμφανίσεις που καθορίζουν τη μετέπειτα επαναληψιμότητα και την κυριαρχία των πρώτων γεγονότων; Αν είναι όντως τυχαίες, τότε ζούμε σε αυτό που ο Μαρκόπουλος ονομάζει «εξαναγκασμένη τυχαιότητα», δηλαδή σε έναν παράξενο συνδυασμό τυχαίου και αναγκαιότητας. Αν δεν είναι τυχαίες, τότε ζούμε σε έναν κόσμο καθαρά ντετερμινιστικό. Επειδή το βασικό αυτό ερώτημα δεν απαντήθηκε, ούτε είναι δυνατόν να απαντηθεί, το θέμα παραμένει (δυστυχώς) ανοιχτό: Πόσο «τυχαίο» είναι το τυχαίο;

Τη σημασία των συμπτώσεων την τοποθετώ δίπλα στα ιστορικά παράδοξα, και το μυστήριο των «χαρισματικών ηγετών», το οποίο εντάσσει όλα αυτά τα ανεξήγητα φαινόμενα, στη φοβερή εκείνη δύναμη για την οποία οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τόσες λέξεις: Μοίρα, Πεπρωμένο, Ειμαρμένη ή Τρομερή Ανάγκη…

 

http://mhnpetaslefta.blogspot.gr/2013/04/blog-post_2973.html