ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

1. Στη βορειοανατολική πλευρά του αύλιου χώρου του ιερού ναού του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Λαζάρου. Μικρό και γραφικό κτίσμα, χωρίς την τυπική και συνήθη μορφή των εκκλησιών, σχετικά εγκαταλειμμένο σήμερα και πολύ παλιό, ο Αϊ-Λάζαρος με τη χαμηλή και μυστικιστική κατασκευή του μέσα σ’ ένα κατάφυτο χώρο, με πολλά περισσότερα δέντρα και πολύ πιο πυκνή βλάστηση στο παρελθόν, έδωσε πολλές αφορμές για τη δημιουργία τοπικών στοιχειών και αστικών θρύλων.
Στο ισόμετρο θολωτό υπόγειο του Αϊ-Λάζαρου βρήκαν προστασία κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής σπάνια βιβλία και χειρόγραφα, κώδικες και χάρτες που φυλάσσονταν στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης. Τα βιβλία αυτά μετέφερε εκεί, μετά από σχετική απόφαση της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου Κοζάνης, ο τότε έφορος της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, λάτρης των βιβλίων και αιώνιος φύλακάς τους Νίκος Δελιαλής.
Η Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου Κοζάνης σε τακτική συνεδρίαση της 9ης Οκτωβρίου 1940, ελάχιστες δηλαδή μέρες πριν την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου, αποφασίζει τη διάθεση πιστώσεως 15.000 δρχ. για την κατασκευή ξύλινων κιβωτίων για τη διαφύλαξη βιβλίων και άλλων αντικειμένων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, ώστε να προστατεύονται «εις ενδοχόμενην αεροεπίθεσην». Σε δεύτερη, έκτακτη συνεδρίασή της την 1η Νοεμβρίου 1940, τέσσερις μόνο μέρες μετά την έναρξη του πολέμου, αποφασίζεται η έγκριση νέας δαπάνης για την άμεση μεταφορά «των κειμηλίων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης εις το υπόγειον της εκκλησίας του Αγίου Λαζάρου». Τα κιβώτια με τα βιβλία και τα άλλα αντικείμενα ανέλαβε να μεταφέρει στον Αϊ-Λάζαρο ο Νίκος Δελιαλής. Με τη βοήθεια έμπιστων και καλών του φίλων μετέφερε τα βιβλία από τη βιβλιοθήκη στο Αϊ-Λάζαρο νύχτα, πάνω σε μια χαμάλα (μεγάλα απορριμματοφόρα κάρα του Δήμου), στα κουδούνια της οποίας είχανε βάλει βαμβάκι για να μην ακούγονται. Αφού τα κατέβασαν όλα στο υπόγειο, έχτισαν τοίχο και απομόνωσαν το χώρο με τα βιβλία. Το υπόγειο του Αγίου Λαζάρου ήταν καλοχτισμένο και στερούμενο κάθε υγρασίας, άρα απόλυτα ασφαλές για το σκοπό που ήθελαν να το χρησιμοποιήσουν. Η πράξη αυτή της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου Κοζάνης αποδείχτηκε σωτήρια για το θησαυρό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της πόλης. Λίγους μήνες αργότερα, μετά το σφοδρό βομβαρδισμό της πόλης από τα γερμανικά στούκας (10 Απριλίου 1941), ο πρώτος όροφος του δημαρχείου, στο υπόγειο του οποίου στεγαζόταν η Δημοτική βιβλιοθήκη, καταστράφηκε ολοκληρωτικά, ενώ είχε ήδη προηγηθεί η κατάληψη του δημαρχιακού μεγάρου από τα μέλη του γερμανικού στρατού κατοχής. Το υπόγειο του Δημαρχιακού Μεγάρου χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές σα στρατώνας-υπνωτήριο.
Όταν έληξε η γερμανικής κατοχή και ελευθερώθηκε η πόλη (28 Οκτωβρίου 1944), ο Δελιαλής, πιθανόν με τη βοήθεια των ίδιων έμπιστων φίλων του, που τον είχαν βοηθήσει να μεταφέρει τα βιβλία στον Αϊ-Λάζαρο, χάλασε τον τοίχο -τα υπολείμματα του οποίου διακρίνονται ακόμη και σήμερα- και πήρε πίσω ό,τι εκεί είχε κρύψει, μα δεν φανέρωσε σε κανένα την κρυψώνα τους, ακόμη και χρόνια μετά, καθώς φοβόταν μη χρειαστεί να τα κρύψει ξανά σε μελλοντικούς δύσκολους και χαλεπούς καιρούς. Ο Δελιαλής, αν και δεν ήταν άνθρωπος ιδιαίτερα μορφωμένος, είχε αντιληφθεί από νωρίς την αξία του θησαυρού, που η πόλη του είχε αναθέσει να φυλάττει και τον προστάτευε πάντα με όλη του την ψυχή και αν χρειαζόταν και με τη ζωή του ακόμα. Το εκκλησάκι του Αϊ-Λάζαρου, που ήθελε κάποια στιγμή να ανακαινίσει, ήταν η καλύτερη κι η πιο ασφαλής κρυψώνα. Ο τόπος που δεν τον πρόδωσε ποτέ.

2. Η δεκαετία του 1940 μπορεί δίκαια να χαρακτηριστεί ως «η πλέον δραματική περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας». Η τετράχρονη Κατοχή της χώρας από τις ναζιστικές δυνάμεις βυθίζει όλη την Ελλάδα σε μία σκοτεινή στασιμότητα, όπου τίποτα καινούργιο ή διαφορετικό δε συντελείται. Η ίδια στασιμότητα παρατηρείται και στα εκπαιδευτικά ζητήματα. Στην Κοζάνη τα διδακτήρια των δημοτικών σχολείων και των γυμνασίων επιτάσσονται από τους Γερμανούς, που τα χρησιμοποιούν σα διοικητήρια ή ακόμη και σαν φυλακές. Το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο Αρρένων χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές ως διοικητήριο.
Σ’ αυτή την τραγική για τη χώρα συγκυρία στο κεντρικό διδακτήριο της πόλης συντελείται ένα ιστορικό γεγονός, που φωτογραφίζει την πραγματικότητα εκείνης της περιόδου. Πρόκειται για την τύχη της ιστορικής σημαίας του γυμνασίου, που σώθηκε από τη βεβήλωση των Γερμανών κατακτητών χάρη στον υψηλό κώδικα τιμής του Αυστραλού στρατιώτη Reginald Tresise. Ο Tresise τον Απρίλιο του 1941 βρέθηκε στην Κοζάνη. Προσπαθώντας, αυτός και οι σύντροφοι του, να βρουν ένα καταφύγιο για τη νύχτα, χώθηκαν στο έρημο Βαλταδώρειο. Εκεί ανάμεσα σε άλλα σχολικά είδη αντίκρισαν τη σημαία του σχολείου. «Αυτή η σημαία φαινόταν τόσο περήφανη, προκλητική και αλύγιστη στη σκόνη και ακαταστασία του πολέμου», περιγράφει ο Tresise σε επιστολή του προς το Δήμαρχο Κοζάνης το 1959. Δεν μπορούσε να την αφήσει να την πάρουν λάφυρο οι Γερμανοί. Την έβγαλε από το κοντάρι της και την πήρε μαζί του. Έτσι η σημαία του Βαλταδωρείου Γυμνασίου ακολούθησε τον Tresise από την Κοζάνη σε όλες τις περιπέτειες του στην Ελλάδα και κατά την επιστροφή του στην μακρινή Αυστραλία, έμβλημα της καλής του τύχης, όπως ο ίδιος έλεγε. Το 1959 ο Tresise στέλνει πίσω στην Κοζάνη τη σημαία με μία σχετική επιστολή προς τον τότε Δήμαρχο Κοζάνης Βασίλειο Ματιάκη, όπου περιγράφει την ιστορία του, πώς η σημαία βρέθηκε στα χέρια του και πώς τον ζέστανε τις παγωμένες νύχτες, τυλίγοντάς την γύρω από το κορμί του. Από τότε ο Αυστραλός στρατιώτης επισκέφτηκε πολλές φορές την Κοζάνη και τιμήθηκε από τις τοπικές αρχές για την ηρωική του πράξη. Κατά την τελευταία του επίσκεψη το Μάιο του 1991, πενήντα ακριβώς χρόνια από τον δραματικό εκείνο Απρίλη του 1941 επισκέφτηκε το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο και πήρε ξανά τα χέρια του την ηρωική σημαία.
Η ιστορική και αξιομνημόνευτη πράξη του Reginald Tresise να σώσει και να φυλάξει τη σημαία του σχολείου και να την επιστρέψει αλώβητη χρόνια μετά στους φυσικούς κατόχους της, το Δήμο Κοζάνης και το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο, φανέρωσε τον υψηλό κώδικα τιμής ενός ασήμαντου Αυστραλού στρατιώτη και θύμισε τη θυσία ενός άλλου ηρωικού στρατιώτη, του Κωνσταντίνου Κουκίδη, που τυλιγμένος στην ελληνική σημαία, έπεσε από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Γερμανούς στις 6 Απριλίου του 1941, προτιμώντας το θάνατο από τη ντροπή του να αναρτήσει στην θέση της τη σημαία του εχθρού.

3. Η Κοζάνη βομβαρδίστηκε από τις γερμανικές δυνάμεις τις πρώτες κιόλας μέρες το απόγευμα της Πέμπτης 10 Απριλίου 1941, προπαραμονή της γιορτής του Λαζάρου. Την ώρα του βομβαρδισμού στην εκκλησία τελούνταν εσπερινός και ήταν κατάμεστη από κόσμο. Παρότι ο πρώτος όροφος του Δημαρχιακού Μεγάρου δίπλα επλήγει από τις βόμβες και καταστράφηκε ολοκληρωτικά, κανένα από τα θραύσματα δεν έπληξε το κωδωνοστάσιο ή τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου και οι κάτοικοι μίλησαν αμέσως για το θαύμα του «παππού» τους Αϊ-Νικόλα, που άπλωσε το χέρι του και προστάτεψε την πόλη, όπως την προστάτευε πάντα και δεν άφησε ποτέ ούτε Οθωμανούς, ούτε Εβραίους να εγκατασταθούν στην Κοζάνη, ούτε φυσικές καταστροφές ή ανθρώπινες λεηλασίες να τη βλάψουν.

4. Η Κοζάνη ελευθερώθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής στις 28 Οκτωβρίου 1944. Την προηγούμενη μέρα, στις 27 του Οκτώβρη ένα απρόσμενο και λυπηρό περιστατικό στο λόφο του Ψηλού Αη-Λιά αναστάτωσε την πόλη όλη. Δέκα Άγγλοι αλεξιπτωτιστές του 4ου Τάγματος Αλεξιπτωτιστών της 2ας Ταξιαρχίας έπεσαν στο ύψωμα του Αη-Λιά κατά λάθος αντί να πέσουν στα υψώματα του Κιουτσούκ Ματλή στο Σκαφίδι (σημερινή Νέα Νικόπολη). Εδώ ήταν εγκατεστημένο γερμανικό φυλάκιο πολυβολείο-πυροβολείο επάνω στο οποίο έπεσαν οι αλεξιπτωτιστές και φυσικά δολοφονήθηκαν όλοι. Τρεις τα σώματα των οποίων δεν βρέθηκαν, φαίνεται ότι συνελήφθησαν ζωντανοί από τους Γερμανούς, οι οποίοι φοβούμενοι μήπως ακολουθήσουν κι άλλες επιδρομές από αέρος πάνω στο λόφο, αποσύρουν αμέσως το φυλάκιο, ενισχύουν το απέναντι φυλάκιο των Αγίων Σαράντα και αρχίζουν έναν άγριο και ανελέητο κανονιοβολισμό του Αη-Λιά. Χτυπήθηκε σοβαρά η εκκλησία και καταστράφηκε ολοκληρωτικά ο ξενώνας.
Το επεισόδιο αυτό της απρόοπτης, εξαιτίας λάθους, πτώσης των Άγγλων αλεξιπτωτιστών ανάγκασε τους Γερμανούς να επισπεύσουν την εκκένωση της πόλης από τις 4 το ερχόμενο πρωί. Στη μνήμη αυτών των επτά ηρώων, των επτά νέων παιδιών, που πιστά στην Ιδέα της Ελευθερίας έδωσαν τη ζωή τους μακριά από την πατρίδα ο Ελληνο-Αγγλο-Αμερικανικός Σύνδεσμος Κοζάνης ανάρτησε στην ανατολική πλευρά του ιερού ναού στις 30 Ιουνίου 1946 αναμνηστική πλάκα με τα ονόματα των ηρώων. Η επιτροπή του Ψηλού Αηλιά φροντίζει να τιμά τη μνήμη των στρατιωτών που σκοτώθηκαν εκεί δημιουργώντας ένα μικρό βωμό, καταθέτοντας λουλούδια και διαβάζοντας επιμνημόσυνες δεήσεις στη μνήμη τους.

Κοζάνη, Οκτώβριος 2011