Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ
(1790 - 1821)
της Κατερίνας Μ. Μάτσου


Η πορεία ανάπτυξης και ανόδου της ευρωπαϊκής εφημεριδογραφίας και ειδησεογραφίας, προγόνου του σημερινού έντυπου Τύπου, ξεκινά στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης τους τελευταίους αιώνες ζωής του Βυζαντίου, λίγο πριν την ανακάλυψη της Αμερικής και την ανατολή του ήλιου της Αναγέννησης μέσα από τα σκοτάδι του Μεσαίωνα. Ήδη από τον 13ο αιώνα εμφανίζονται και κυκλοφορούν οι πρώτες χειρόγραφες εφημερίδες, φύλλα χωρίς τακτική περιοδικότητα, που εξυπηρετούν κυρίως τις ανάγκες πληροφόρησης του επιχειρηματικού κόσμου στις βορειο-ιταλικές, φλαμανδικές και γερμανικές πόλεις. Η τελειοποίηση της τυπογραφικής τέχνης από το Γουτεμβέργιο (15ος αιώνας) διευρύνει τις περιορισμένες μέχρι τότε δυνατότητες ανατύπωσης βιβλίων και κάθε άλλου είδους εγγράφου σε απεριόριστα πλέον αντίτυπα. Η πορεία της σύγχρονης ειδησεογραφίας ωστόσο ξεκινά τον 17ο αιώνα, την εποχή που κυκλοφόρησαν οι πρώτες -και σε πολλές περιοχές καθημερινές- εφημερίδες, που ανταποκρίνονταν στην ανάγκη της πραγματικής ενημέρωσης, διαμορφώνοντας τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης ειδησεογραφίας.

Η άνοδος της ευρωπαϊκής ειδησεογραφίας και εφημεριδογραφίας βρίσκει το ελληνικό πνεύμα και τον ελλαδικό χώρο και όλη την νοτιο-ανατολική Ευρώπη κάτω από την τουρκική κυριαρχία. Οι δύο αιώνες που ακολούθησαν την πτώση της Κωνσταντινούπολης (1453) και την ολοκληρωτική διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι ίσως οι πιο σκοτεινοί της ελληνικής ιστορίας. Η πρωτόγνωρη βαρβαρότητα των νέων κατακτητών και οι συχνές ληστρικές επιδρομές ατάκτων επιφέρουν ένα πραγματικό ξερίζωμα των ελληνικών πληθυσμών από τους προαιώνιους τόπους διαβίωσης τους, προς τα ορεινά μέρη των επαρχιών, σε περιοχές όπου οι Τούρκοι δε φτάνουν και προς τις ελεύθερες και διαρκώς αναπτυσσόμενες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μεγάλος αριθμός εγγράμματων Ελλήνων, λογίων και άλλων, μην αντέχοντας τη σωματική και ψυχική λεηλασία των Τούρκων, εγκαταλείπει την Ελλάδα και εγκαθίσταται στις χώρες της ελεύθερης, δυτικής Ευρώπης, μεταφέροντας μαζί τους την πολιτιστική κληρονομιά και το πνεύμα των προγόνων τους. Το ελληνικό πνεύμα, δραστήριο πάντα, παρακολουθεί από κοντά τις ευρωπαϊκές εξελίξεις και μεταφέρει τα νέα επιτεύγματα της ελεύθερης σκέψης στη σκλαβωμένη Ελλάδα, προετοιμάζοντας το έδαφος για την υλοποίηση του πάντα ζωντανού ονείρου της επανάστασης και της ανάστασης του Γένους.
Οι πρώτες προσπάθειες για τη δημιουργία ελληνόφωνης εφημερίδας, εκτός των συνόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ξεκίνησαν στα τέλη του 18ου αιώνα και είναι σύγχρονες με την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και της άνθισης των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η έκδοση ενός ελληνικού ενημερωτικού φυλλαδίου, μέσω του οποίου θα γίνονταν γνωστά στον υπόδουλο ελληνισμό και αλλού, εκτός των απλών ειδήσεων και τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης και της ελεύθερης Ευρώπης, ήταν ένα ακόμα βήμα για την αφύπνιση του γένους, πριν την έναρξη του αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Ακόμη κι αν θεωρηθεί ότι η ανατολή του ελληνικού Τύπου έρχεται καθυστερημένα σε σχέση με τις εφημερίδες άλλων ευρωπαϊκών κρατών, το γεγονός αυτό οφείλεται όχι στην έλλειψη των κατάλληλων ανθρώπων, αλλά στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή εκείνη στη νοτιοανατολική Ευρώπη και στην Ελλάδα ειδικότερα και σε καμία περίπτωση δεν υποβάθμισε την εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων, τόσο στις επόμενες δεκαετίες, όσο και στην περίοδο του αγώνα και αμέσως μετά.

Οι πρώτες προσπάθειες καρποφόρησαν στη Βιέννη, το πιο σημαντικό και ένα από τα παραγωγικότερα κέντρα έκδοσης ελληνικών βιβλίων, μετά τη Βενετία. Στην αυστριακή πρωτεύουσα είχαν συγκροτηθεί, από τα μέσα του 18ου αιώνα, δύο ιδιαίτερα δραστήριες ελληνικές κοινότητες, ενώ μία σειρά προνομίων, που είχαν εκχωρηθεί στους Έλληνες με διάφορα αυτοκρατορικά διατάγματα, τους έδωσαν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν με ποικίλους τρόπους σε πλείστους τομείς της ζωής της Αυτοκρατορίας.
Στα τέλη του 18ου αιώνα και μετά την απόφαση της αυστριακής διοίκησης να επιτρέψει την έκδοση εφημερίδων «εις όλας τας γλώσσας των εθνοτήτων που διαμένουν εις τας καισαροβασιλικάς χώρας», αρχίζουν να υποβάλλονται προς την αυστριακή κυβέρνηση αλλεπάλληλες αιτήσεις χορήγησης άδειας για τη δημιουργία ελληνόφωνης εφημερίδας. Το 1784 η άδεια δίνεται στο Ζακυνθινό λόγιο, εκδότη και τυπογράφο Γεώργιο Βενδότη, ο οποίος εκδίδει και κυκλοφορεί τον Ιούνιο του 1784 την πρώτη ελληνική εφημερίδα.
Η πρώτη ελληνική εφημερίδα, ο Ταχυδρόμος της Βιέννης, κυκλοφόρησε στη Βιέννη με πρωτοβουλία του αυστριακού εκδότη Joseph von Baumeister και του Γεωργίου Βεντότη. Το πρώτο φύλλο της εκδόθηκε στις 28 Ιουνίου του 1784. Ο Ταχυδρόμος κυκλοφορούσε μία φορά την εβδομάδα, κάθε Παρασκευή. Η κυκλοφορία του διεκόπη στις 15 Ιουλίου 1784 μετά από πιέσεις της Υψηλής Πύλης προς τις αψβουργικές αρχές -πιέσεις οι οποίες άρχισαν ήδη πριν να κυκλοφορήσει το πρώτο φύλλο. Συνολικά εκδόθηκαν τρία φύλλα. Μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπιστεί κανένα αντίτυπο του Ταχυδρόμου της Βιέννης.
Η κυκλοφορία της, αν και ικανοποίησε τους Έλληνες, δυσαρέστησε την τουρκική κυβέρνηση, η οποία, παραβλέποντας την παραπάνω απόφαση σχετικής ελευθεροτυπίας, ζήτησε από τον πρεσβευτή της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη βαρόνο von Herbert-Rathkeal και πέτυχε την παύση της έκδοσής της, αφού η Υψηλή Πύλη είχε ως αρχή της «... να κρατή τον λαόν εις άγνοιαν, να αποτρέπη την προσοχήν του από τας κρατικάς υποθέσεις και να του αποκρύπτη παν ό,τι συζητείται εν Ευρώπη διά το Τουρκικόν Κράτος, διά τους κυριάρχους του και διά τους επισημοτέρους υπουργούς του».
Η εξαιρετικά μικρή διάρκεια ζωής του πρώτου αυτού ελληνόφωνου δημοσιογραφικού εντύπου και οι ιδιαίτερες συνθήκες, που οδήγησαν στη διακοπή της κυκλοφορίας του, συνετέλεσαν ώστε σήμερα κανένα φύλλο του να μην έχει διασωθεί. Αν και η διάρκεια ζωής της ήταν μόλις δύο μήνες, φαίνεται πως είχε αποκτήσει ένα πολυπληθές αναγνωστικό κοινό, γεγονός που συνετέλεσε, ώστε να συνεχιστούν με ακόμα μεγαλύτερη ένταση οι αιτήσεις των Ελλήνων προς την αυστριακή κυβέρνηση για τη χορήγηση άδειας δημιουργίας ενός ελληνόφωνου ειδησεογραφικού εντύπου.
Στις 31 Δεκεμβρίου 1790 κυκλοφορεί από τους Σιατιστινούς αδελφούς Πούλιο και Γεώργιο Μαρκίδη Πούλιου και το τυπογραφείο του Baumeister, το πρώτο φύλλο της ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΣ, της πρώτης ελληνικής εφημερίδας που έχει διασωθεί. Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ, με σταθερά ανερχόμενη πορεία και διάδοση, συνεχής εκδοτική πορεία και ικανό αριθμό συνδρομητών και αναγνωστών, σταμάτησε την κυκλοφορία της μετά από εφτά χρόνια συνεχούς κυκλοφορίας. Η φιλόδοξη αυτή προσπάθεια σταμάτησε το Δεκέμβριο του 1797, όταν μετά τη σύλληψη του Ρήγα Φεραίου από την αυστριακή αστυνομία στο λιμάνι της Τεργέστης, με τον οποίο οι αδελφοί Πούλιου συνεργάζονταν στενά για την έκδοση των βιβλίων του και άλλων εντύπων, οι εκδότες της συνελήφθηκαν σα συνεργοί του. Ήταν όμως αυστριακοί πολίτες και έτσι δεν παραδόθηκαν στην Υψηλή Πύλη, όπως ο Ρήγας, που λίγους μήνες αργότερα βρήκε τραγικό θάνατο στα παγωμένα νερά του Δούναβη.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1797

Η προσπάθεια του Νεόφυτου Δούκα για την έκδοση ελληνικής εφημερίδας (1804):
Στις 28 Ιουλίου 1804 ο Ηπειρώτης λόγιος και κληρικός Νεόφυτος Δούκας, που μόλις είχε φτάσει στη Βιέννη ως εφημέριος της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, υποβάλλει αίτηση στην Κυβέρνηση της Κάτω Αυστρίας για τη χορήγηση άδειας για τη δημιουργία ελληνόφωνης εφημερίδας. Η αίτηση του αρχικά εγκρίθηκε από τη Δημαρχία της Βιέννης όταν, όμως αυτή ζήτησε και τη γνώμη της Κρατικής Καγκελαρίας, δηλαδή του Υπουργείου των Εξωτερικών, η αίτηση απορρίφθηκε. Ο Νεόφυτος Δούκας δεν έμενε πολύ καιρό στη Βιέννη και δε γνώριζε τη γερμανική γλώσσα. Επομένως, πίστευαν οι αυστριακές αρχές, δεν μπορούσε να αντλεί ειδήσεις για την εφημερίδα του από τις επίσημες αυστριακές εφημερίδες, που περνούσαν από την απαιτούμενη λογοκρισία. Άλλωστε, οι αυστριακές αρχές έτρεφαν πλέον δυσπιστία προς τους Έλληνες δημοσιογράφους, καθώς, όπως πίστευαν, υπονόμευαν τις φιλικές τους σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η αίτηση του Νεόφυτου Δούκα δεν πήρε καμία απάντηση και η προσπάθειά του έπεσε στο κενό.
Η αίτηση του J. F. Hall (1805 - 1811): Τον επόμενο χρόνο (1805), στις 30 Ιανουαρίου, ο αυστριακός λογοκριτής ελληνικών βιβλίων και διευθυντής πρακτικού λυκείου Ιωσήφ Φραγκίσκος Χαλλ υποβάλλει απ’ ευθείας στον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Β΄ αίτηση και σχέδιο ελληνόφωνης εφημερίδας υπό τον τίτλο «Ειδήσεις διά την Ανατολήν ιστορικού, εμπορικού και φιλολογικού περιεχομένου». Η αίτηση του Χαλλ αντιμετωπίστηκε με ιδιαίτερη συμπάθεια από την Κρατική Καγκελαρία, ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως «γνωστός διά τα αγαθά φρονήματα του, και ως υπάλληλος, κατέχων δύο υπευθύνους δημοσίας θέσεις, είναι άξιος της εμπιστοσύνης του Κράτους». Ωστόσο τα σοβαρότερα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει η Αυστρία την εποχή εκείνη καθυστέρησαν την μελέτη της αίτησης για δύο χρόνια περίπου. Εν τω μεταξύ αίτηση υποβάλλει και ο Έλληνας γιατρός και λόγιος Δημήτριος Αλεξανδρίδης. Η νέα αυτή αίτηση αναγκάζει την Αυστρία να ξαναμελετήσει το θέμα και να δώσει τελικά στο J. F. Hall την άδεια έκδοσης ελληνικής εφημερίδας.
Ειδήσεις διά τα Ανατολικά Μέρη (1811)
πρώτη εμφάνιση : 2 Ιουλίου 1811 - Βιέννη
ιδιοκτήτης & υπεύθυνος εκδότης : J. F. Hall
συντάκτης : Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς
Εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα, Τρίτη και Παρασκευή, μέχρι την 27η Δεκεμβρίου 1811. Είχε μικρό σχήμα και οχτώ σελίδες, χωρίς καμία διακόσμηση.
Το περιεχόμενο και η όλη εμφάνιση της εφημερίδας δεν ανταποκρινόταν ούτε στο σχέδιο του Hall λίγα χρόνια πριν, αλλά ούτε και στις ελπίδες και προσδοκίες των Ελλήνων της Βιέννης. Ωστόσο η ίδια αυτή ελληνική εφημερίδα προκάλεσε την προσοχή του ίδιου του Ναπολέοντα ο οποίος ζήτησε να αγοραστούν και να του σταλούν όλα τα μέχρι τότε (Νοέμβριος 1811) εκδιδόμενα φύλλα.
Ελληνικός Τηλέγραφος (1812 - 1836)
πρώτη εμφάνιση : 3 Ιουνίου 1812 - Βιέννη
ιδιοκτήτης & εκδότης : Δημήτριος Αλεξανδρίδης
Εκδιδόταν κάθε Τρίτη και Παρασκευή και λίγο καιρό αργότερα και Σάββατο με τον τίτλο «Παρατηλέγραφος» κι είναι ένα από τα μακροβιότερα ελληνικά έντυπα του εξωτερικού. Το περιεχόμενο του ήταν ιδιαίτερα πλούσιο πολιτικό, εμπορικό και φιλολογικό. Πηγές της υπήρξαν οι επίσημες αυστριακές εφημερίδες «Wiener Zeitung» και «Osterreichischer Beobachter». Ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» πέρασε πολλές δύσκολες στιγμές στην 24χρονη πορεία του, καθώς πολλές φορές κινδύνεψε να κλείσει. Από το 1817 η φιλολογική ύλη του περιοδικού εκδιδόταν σε ξεχωριστό περιοδικό με τον τίτλο «Φιλολογικός Τηλέγραφος».
Λόγιος Ερμής (1811 - 1821)
πρώτη εμφάνιση : 1811 - Βιέννη
εκδότης : Άνθιμός Γαζής (1811 - Μάρτιος 1813), Θεόκλητος Φαρμακίδης (1813 - 1815), Κωνσταντίνος Κοκκινάκης (1816 - 1821)
Ο μεγάλος διδάσκαλος του Γένους Αδαμάντιος Κοραής πίστευε πως οι Έλληνες έπρεπε να δημιουργήσουν μία πολιτικοφιλολογική εφημερίδα στην απλή ελληνική γλώσσα. Μία εφημερίδα όπου δε θα αναγράφονταν απλά τα γεγονότα και οι ειδήσεις, αλλά και οι ιδέες και οι σκέψεις των «φωτισμένων» της Ευρώπης και της Ελλάδας. Με βάση αυτή τη σκέψη δημιουργήθηκε το 1811 ο «Λόγιος Ερμής», το πρώτο ελληνικό φιλολογικό περιοδικό, με χορηγό τη Φιλολογική Εταιρεία του Βουκουρεστίου. Επρόκειτο για ένα έντυπο με φιλολογικό και λογοτεχνικό περιεχόμενο, μια εφημερίδα που θα συνέβαλε στην προκοπή και στη βελτίωση της Ελλάδας, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής πίστευε.
Η νέα αυτή λογοτεχνική προσπάθεια των Ελλήνων της Βιέννης κατόρθωσε να επιβιώσει μέχρι το 1821. Ο «Λόγιος Ερμής» σταμάτησε την έκδοση του λίγο μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης.
Καλλιόπη (1819 - 1821)
πρώτη εμφάνιση : 1 Ιανουαρίου 1819 - Βιέννη
εκδότης : Αθανάσιος Σταγειρίτης - καθηγητής της Ελληνική γλώσσας στην Καισαροβασιλική Ακαδημία των Ανατολικών γλωσσών.
Την 1η Ιανουαρίου 1819 εκδίδεται στη Βιέννη το δεύτερο ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό η «Καλλιόπη». Το περιεχόμενο του ήταν φιλολογικό, λογοτεχνικό και επιστημονικό, παρόμοιο με αυτό του «Λογίου Ερμή», αλλά κατώτερο σε ποιότητα και ποσότητα. Και η «Καλλιόπη», όπως και ο «Λόγιος Ερμής», στήριζαν την κυκλοφορία τους στην εμπορική τάξη και είναι ιδιαίτερα γνωστή η διαμάχη των δύο περιοδικών.
Η «Καλλιόπη» σταμάτησε να εκδίδεται το 1821.

Ο «Λόγιος Ερμής» και η «Καλλιόπη» σταμάτησαν να κυκλοφορούν το 1821, λίγο μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, όταν αρνήθηκαν να δημοσιεύσουν τους αφορισμούς του πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ προς τον αρχηγό της φιλικής εταιρείας Αλέξανδρο Υψηλάντη και τους υπόλοιπους Έλληνες επαναστάτες. Στη διαταγή αυτή υπέκυψε μόνο ο Αλεξανδρίδης, εκδότης του «Ελληνικού Τηλέγραφου». Μετά από την επέμβαση του επιτετραμμένου της Τουρκίας στην Βιέννη Ιωάννη Μαυρογένη, που ζητούσε από το Μέτερνιχ βαριές ποινές για τους παραβάτες, ο «Λόγιος Ερμής» αναγκάστηκε να δημοσιεύσει σε παράρτημα τις αφοριστικές εγκυκλίους του Πατριάρχη, αλλά από τότε διέκοψε την έκδοση του, όπως και η «Καλλιόπη».
Αξίζει ακόμα να πούμε, πως ο δεύτερος εκδότης του «Λογίου Ερμή» ο Θεόκλητος Φαρμακίδης επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου εξέδωσε την 1η Αυγούστου 1821 στην Καλαμάτα την πρώτη ελληνική εφημερίδα που εκδόθηκε σε ελληνικό έδαφος την «Ελληνική Σάλπιγξ».
Η ελληνική επανάσταση ήταν το αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διεργασίας την οποία συνέθεσαν πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες. Ένας από αυτούς ήταν και οι ελληνικές εφημερίδες του εξωτερικού που τώρα, 35 χρόνια μετά την πρώτη τους εμφάνιση εκπλήρωναν τον αρχικό τους σκοπό και στόχο. Την αφύπνιση του Γένους για τη μεγάλη παλιγγενεσία.

Κοζάνη, Νοέμβριος 2011



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
•Λ. Βρανούση. ΕΦΗΜΕΡΙΣ - Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΔΙΑΣΩΘΕΙ.
εκδ. Ακαδημία Αθηνών / Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού & Νέου Ελληνισμού.
Αθήνα -1995.

•Αναστ. Ν. Δάρδα. ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΙΑΤΙΣΤΙΝΩΝ ΜΑΡΚΙΔΩΝ ΠΟΥΛΙΟΥ ΣΤΗ ΒΙΕΝΝΗ (1791-1797).
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ (ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ) - ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ. ΚΟΖΑΝΗ : 8 - 10 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1996.
εκδ. Ινστιτούτο Βιβλίου & Ανάγνωσης.
Κοζάνη - 1999.

•Αικ. Κουμαριανού. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΒΙΕΝΝΗ - ΠΑΡΙΣΙ (1784-1821).
εκδ. Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού.
Αθήνα - 1995.

•Γ. Λάιου. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥ 1784 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1821.
Αθήνα - 1961.

•Νάση Μπαλτά - Δέσποινας Παπαδημητρίου. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ.
εκδ. ΟΔΥΣΣΕΑΣ.
Αθήνα - 1993.

•Διαμαντή Μπασαντή - Κων/νου Στράτου. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ.
εκδ. ΓΝΩΣΗ.
Αθήνα - 1991.

•ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ - ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.
εκδ. ΠΑΠΥΡΟΣ.
Αθήνα - 1990.

•Γιώργου Ν. Σκλαβούνη. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ.
εκδ. ΕΛΛΗΝ.
Αθήνα - 1995.