ΚΑΤΕΡΙΝΑ Μ. ΜΑΤΣΟΥ: ΤΑ ΛΟΥΠΕΡΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ & Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΛΕΝΤΙΝΟΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Ας αγαπούμε... κι ο καιρός γρήγορα διαβαίνει... ημέρα δίχως έρωτα, είναι πικρή, χαμένη.

ΔΑΝΤΗΣ

Μια δυτική παράδοση αφηγείται ότι τον 3^ο μ.Χ. αιώνα ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος Κλαύδιος ο Β΄, ο επονομαζόμενος Γοτθικός, από τους συνεχείς κι ανηλεείς πολέμους του εναντίον των ανυπότακτων φυλών των Γότθων, απαγόρεψε τους γάμους των νεαρών υπηκόων του, έτσι ώστε καμία δέσμευση να μην κρατά τους στρατιώτες του μακριά από το πεδίο της μάχης. Ένας χριστιανός παπάς στη Ρώμη, ο Βαλεντίνος, αψηφώντας την απαγόρευση του αυτοκράτορα, αλλά και τους διωγμούς που υφίσταντο την εποχή εκείνη οι χριστιανοί, άρχισε να παντρεύει κρυφά, μαζί με τον Άγιο Μάριο, τα ερωτευμένα ζευγάρια. Η φήμη του εξαπλώθηκε στην αχανή Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κι όλοι οι νέοι έσπευδαν στη Ρώμη και στο φίλο των ερωτευμένων, όπως τον αποκαλούσαν, για να παντρευτούν. Ώσπου αναπόφευκτα το έμαθε κι ο αυτοκράτορας Κλαύδιος, που διέταξε να συλληφθεί και να φυλακιστεί ο αντιδραστικός ιερέας. Όταν εκείνος αρνήθηκε να αλλαξοπιστήσει και ν’ απαρνηθεί τις ιδέες και τα πιστεύω του καταδικάστηκε σε θάνατο με λιθοβολισμό και αποκεφαλισμό. Εκτελέστηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 270 μ.Χ., την ίδια χρονιά που πέθανε από λοιμό και ο αυτοκράτορας Κλαύδιος. Ο δεύτερος έμεινε στην ιστορία για τους πολέμους του εναντίον των βόρειων, πάντα ανυπότακτων λαών των Γότθων και τους διωγμούς των χριστιανών. Ο χριστιανός ιερέας Βαλεντίνος (ο Άγιος Μάριος πέρασε τελικά στη λήθη) σαν προστάτης του έρωτα και της αγάπης. Μερικές δεκαετίες αργότερα η Καθολική Εκκλησία ανακήρυξε το Βαλεντίνο άγιο -τα λείψανά του φυλάσσονται σήμερα στην Ιταλία και στην Ιρλανδία- και καθιέρωσε τη γιορτή του την ημέρα του θανάτου του, στις 14 Φεβρουαρίου, βρίσκοντας στο πρόσωπό του τον ιδανικό εκφραστή και προστάτη του έρωτα και της αγάπης.

ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ

Η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, που καθιερώθηκε από τη Δυτική Εκκλησία για τις 14 του Φλεβάρη, αντικατέστησε ένα αρχαιότατο παγανιστικό έθιμο, που τελούνταν στη Ρώμη για περισσότερα από 800 χρόνια. Τα Λουπερκάλια, την αρχαιότερη όλων των ρωμαϊκών εορτών, που κι αυτή έχει άμεση σχέση με τη γονιμότητα και την εκλογή συντρόφου. Πιθανότατα η αντικατάσταση της γιορτής αυτής με τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου να έδωσε στον άγιο το μετέπειτα χαρακτηρισμό του ως προστάτη του έρωτα και των ερωτευμένων, αφού η συνήθεια των πρώτων χριστιανικών χρόνων να αντικαθιστούνται οι διάφορες παγανιστικές λατρείες με άλλες χριστιανικές, κληροδότησε σ’ αυτές, πολλές από τις ειδωλολατρικές συνήθειες, που με το πέρασμα των αιώνων αφομοιώθηκαν και ταυτίστηκαν με τις γιορτές της νέας θρησκείας.

Τα Λουπερκάλια γιορτάζονταν κάθε χρόνο στις 15 Φεβρουαρίου προς τιμήν του Φαύνου ή Λούπερκου, μίας πρωτόγονης θεότητας που προστάτευε τα κοπάδια από τους λύκους κι ευλογούσε την γονιμότητα και την αφθονία των ζώων. Το όνομα Λούπερκος το πήρε από τη λατινική λέξη lupus = λύκος και την ιδιότητα του ως προστάτης των κοπαδιών. Ο Φαύνος, που αργότερα ταυτίστηκε με τον Έλληνα Πάνα, ήταν, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία, πατέρας του Λατίνου, του μυθικού γενάρχη των Ρωμαίων. Η ύπαρξη του θεού αυτού αμφισβητείται έντονα, καθώς καμία σαφής απεικόνισή ή περιγραφή του δεν έχει διασωθεί. Μόνο ο Ρωμαίος ιστορικός Ιουστίνος περιγράφει κάποιο χάλκινο άγαλμα του Φαύνου στο σπήλαιο Λούπερκαλ της Ρώμης, που παρουσίαζε το θεό γενειοφόρο και ντυμένο με δέρματα ζώων από τη μέση και πάνω.

Τα Λουπερκάλια ήταν αρχικά ποιμενική γιορτή, που τελούσαν οι βοσκοί στα βουνά για τη γονιμότητα και την αφθονία των ζώων τους. Στη συνέχεια απέκτησαν και καθαρτήριο χαρακτήρα και τελούνταν με στόχο τη γονιμότητα των ζώων, της γης και των ανθρώπων.

Στη Ρώμη η γιορτή γινόταν κάθε χρόνο στο σπήλαιο Λούπερκαλ του Παλατίνου λόφου εκεί όπου, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία, ανατράφηκαν από μία λύκαινα ο Ρώμος και ο Ρωμύλος, οι θρυλικοί ιδρυτές της Ρώμης κι εκεί όπου βρισκόταν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιουστίνου, το χάλκινο άγαλμα του θεού. Οι γιορτές, που διεξάγονταν υπό την εποπτεία ενός σωματείου ιερέων, των Λούπερκων, ξεκινούσαν με θυσίες κατσικιών και σκύλων για την προστασία των κοπαδιών. Στη συνέχεια δύο από τους Λούπερκους οδηγούνταν στο βωμό. Εκεί τους έβαφαν τα μέτωπα μ’ ένα ματωμένο μαχαίρι και τους σκούπιζαν με μαλλί βουτηγμένο σε γάλα, συνήθεια ελληνική. Στο τέλος των τελετουργιών δύο ομάδες Λούπερκων (ή ίσως δύο από τους ιερείς), με μαστίγια φτιαγμένα από τα δέρματα των θυσιασθέντων ζώων, έτρεχαν γύρω από τα τείχη της παλιάς πόλης του Παλατίνου λόφου και χτυπούσαν όποιον συναντούσαν στο δρόμο τους, ιδιαίτερα τις γυναίκες, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα. Ο δρόμος που έκαναν αποτελούσε μίμηση της καταδίωξης των κλεφτών ζώων από το Ρώμο και το Ρωμύλο, οι οποίοι και καθιέρωσαν τα Λουπερκάλια. Σύμφωνα με μία άλλη παράδοση τα Λουκερκάλια καθιερώθηκαν από τον Εύανδρο, ένα μυθικό θεό από τον κύκλο του Πανός, ο οποίος μετοίκησε στην Ιταλία από την Ελλάδα και εκεί καθιέρωσε τη λατρεία του Φαύνου και τις γιορτές της γονιμότητας.

Στις τελετουργίες της γονιμότητας συμπεριλαμβανόταν και η εκλογή συντρόφου. Αυτή γινόταν με την τοποθέτηση των ονομάτων των ελεύθερων γυναικών σ’ ένα κουτί, από το οποίο οι άνδρες τραβούσαν στην τύχη ένα όνομα που αντιστοιχούσε στο μελλοντικό τους ταίρι! Η παράδοση αυτή συνηθιζόταν μέχρι και τις αρχές του 20^ου αιώνα στις αγροτικές περιοχές της Αγγλίας, ιδιαίτερα στη Σκωτία, όπου το έθιμο αναβίωνε κάθε χρόνο στις 14 Φεβρουαρίου.

Τα Λουπερκάλια διατηρήθηκαν μέχρι και το 494 μ.Χ., οπότε και καταργήθηκαν από τον πάπα Γελάσιο τον Α΄ και αντικαταστήθηκαν από τη χριστιανική γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου που κατάφερε, όμως, να διατηρήσει μέσα στους αιώνες τις αρχαίες ρίζες της και να θεωρείται σήμερα γιορτή των απανταχού ερωτευμένων.

ΔΩΡΑ ΚΑΙ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΑΝΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ & ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

Η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, ως γιορτή του έρωτα και της αγάπης, σύντομα εξαπλώθηκε από την Ιταλία στη Δυτική Ευρώπη και κατά το Μεσαίωνα άρχισε να γιορτάζεται στη Γαλλία και την Αγγλία. Αργότερα, ο εορτασμός επεκτάθηκε και στο Νέο Κόσμο, όπου από τις αρχές του περασμένου (20^ου) αιώνα πήρε καθαρά εμπορικό χαρακτήρα. Σήμερα γιορτάζεται παγκοσμίως, ιδιαίτερα στην Αμερική, τη Βρετανία και τη Γαλλία. Με τον καιρό η 14^η Φεβρουαρίου καθιερώθηκε σαν τη μέρα που οι νέοι προσπαθούσαν να βρουν το ταίρι τους ή να φανερώσουν τα αισθήματα τους στην αγαπημένη ή στον αγαπημένο τους. Κι όπως σε κάθε γιορτή, έτσι και σ’ αυτή, συνηθίζεται η ανταλλαγή δώρων.

Κατά το 16^ο αιώνα στην Αγγλία τα πιο συνηθισμένα δώρα, εκτός από τα κοσμήματα, που ήταν πάντα η πρώτη επιλογή όλων, ήταν ένα ζευγάρι γάντια που συμβόλιζαν την πίστη ή ένα ζεύγος κουταλιών που συμβόλιζαν την ερωτική έλξη! Βέβαια, ο πιο απλός τρόπος εκδήλωσης της αγάπης ήταν πάντα τα ερωτικά μηνύματα που αφήναν οι επίδοξοι εραστές στο γραμματοκιβώτιο της αγαπημένης τους. Και το πιο τρομερό για μια δεσποινίδα της εποχής σε ηλικία γάμου δεν ήταν να βρει το γραμματοκιβώτιο της άδειο, αλλά να το βρει γεμάτο από κοροϊδευτικά γράμματα που έστελναν όσοι είχαν απορριφθεί από την καρδιά της παραλήπτριας!

Στην Ιαπωνία το έθιμο θέλει τις γυναίκες μόνο να προσφέρουν δώρα στους αγαπημένους τους, οι οποίοι, όμως, πρέπει να τους τα ανταποδώσουν μέσα σ’ ένα μήνα το αργότερο, ενώ στην Αγγλία διαδεδομένη ήταν η αντίληψη ότι ο πρώτος ελεύθερος άνδρας που θα έβλεπε μια ανύπαντρη γυναίκα στις 14 Φεβρουαρίου θα γινόταν ο Βαλεντίνος της.

Στην Ταϊβάν και στην Ταϊλάνδη η ημέρα των ερωτευμένων είναι η 28^η Αυγούστου, η 7^η μέρα του 7^ου μήνα σύμφωνα με το σεληνιακό ημερολόγιο. Τη μέρα εκείνη, στην πρωτεύουσα Ταϊπέι, τα ερωτευμένα ζευγάρια διασχίζουν τη Γέφυρα των ερωτευμένων για καλή τύχη.

Οι ευχετήριες κάρτες έκαναν την εμφάνιση τους τον 18^ο αιώνα. Αρχικά ήταν χειροποίητες, ζωγραφισμένες με καρδιές, λουλούδια και ζωηρά χρώματα και διανθισμένες με ερωτικούς στίχους ή την ερωτική εξομολόγηση του αποστολέα. Αργότερα αρωματισμένες, διακοσμημένες με αποξηραμένα άνθη, κάποιες φορές με χιουμοριστική διάθεση, ενώ πολύ διαδεδομένες ήταν οι σέξι για την εποχή (18^ος αι.) καρτούλες, που απεικόνιζαν έναν κύριο να φιλάει το χέρι μιας κυρίας. Σήμερα, πολυπρόσωπες και πολύχρωμες, σε απεριόριστη ποικιλία σχεδίων, ρομαντικές ή χιουμοριστικές, έντυπες και ηλεκτρονικές, ο καλύτερος και πιο εύληπτος τρόπος έκφρασης του έρωτα και της αγάπης. Λέγεται ότι την πρώτη κάρτα για τη γιορτή των ερωτευμένων την έστειλε στην αγαπημένη του μέσα από τη φυλακή, όπου κρατούνταν, ο δούκας της Ορλεάνης Κάρολος το 1415.

Από την Αγγλία ξεκίνησε και η ανταλλαγή ερωτικών μηνυμάτων για την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου μέσω των εφημερίδων. Τέτοια έντυπα μηνύματα δημοσιεύονται κάθε χρόνο, όχι μόνο σε λαϊκές, αλλά και σε έγκυρες καθημερινές εφημερίδες, όπως οι TIMES του Λονδίνου και είναι σήμερα μία συνηθισμένη χειρονομία αγάπης, τόσο στη Βόρεια Ευρώπη, όσο και στη Βόρεια Αμερική. Μία πρώτη προσπάθεια ανταλλαγής ερωτικών μηνυμάτων μέσω εφημερίδων στην Ελλάδα έκανε το ΕΘΝΟΣ το 1991 και το πλήθος, όσο και η πρωτοτυπία των ερωτικών μηνυμάτων είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.

Ο ΔΙΚΟΣ ΜΑΣ ΑΓΙΟΣ ΥΑΚΙΝΘΟΣ & ΑΛΛΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΑΓΙΟΙ

Στην Ελλάδα ο δυτικός Άγιος Βαλεντίνος μπήκε στη ζωή μας τη δεκαετία του 1980 ως παγκόσμιος προστάτης των ερωτευμένων. Σήμερα είναι πανελληνίως γνωστός και ιδιαίτερα προβαλλόμενος από τα Μ.Μ.Ε. την ημέρα της γιορτής του. Υπάρχει, όμως, κι ένας ορθόδοξος άγιος, λιγότερο γνωστός από το δυτικό συνάδελφό του, που προστατεύει κι αυτός τον έρωτα και την αγάπη.

Ο δικός μας Άγιος Υάκινθος πολύ μικρή σχέση έχει με το δυτικό Άγιο Βαλεντίνο. Θαλαμηπόλος στην αυλή του αυτοκράτορα Τραϊανού μαρτύρησε για την πίστη του, σε νεαρή ηλικία, 20 μόλις χρόνων, δύο αιώνες πριν το Βαλεντίνο, το 98 μ.Χ. Η δική του γιορτή είναι καλοκαιρινή, στις 3 Ιουλίου και ο ναός που χτίστηκε, αφιερωμένος αποκλειστικά σ’ εκείνον, βρίσκεται στα Ανώγεια της Κρήτης, σε κάποια από τις πλαγιές του Ψηλορείτη, φτιαγμένος από πέτρα, κρυφός, γιατί κρυφά είναι και τα αισθήματα.

Ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών & πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος, σε μία προσπάθεια να τραβήξει την προσοχή των νέων προς την ορθόδοξη πίστη, πρότεινε στους ερωτευμένους να γιορτάζουν την αγάπη τους την προηγουμένη του Αγίου Βαλεντίνου, δηλαδή στις 13 Φεβρουαρίου, που η ορθόδοξη εκκλησία τιμά τη μνήμη των Αγίων Ακύλα & Πρισκίλλης. Το αγαπημένο αυτό ζευγάρι ήταν σκηνοποιοί και ασπάστηκαν το χριστιανισμό, πιθανότατα όταν κατέφυγαν από τη Ρώμη στην Κόρινθο τον 1^ο αιώνα μ.Χ. για ν’ αποφύγουν τους διωγμούς του αυτοκράτορα Κλαύδιου. Εκεί συνάντησαν πρώτη φορά και φιλοξένησαν τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος τους μνημονεύει σε τρεις επιτολές του και τον ακολούθησαν στην Έφεσο ως συνοδοί. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Ακύλας έγινε Επίσκοπος Ηρακλείας και μαρτύρησε για την πίστη του μαζί με τη σύζυγό του, ενώ κατ’ άλλους ερευνητές κοιμήθηκαν ειρηνικά. Στη μνήμη αυτού του αγαπημένου μέχρι το θάνατο ζευγαριού πρότεινε ο μακαριστός Χριστόδουλος να γιορτάζουν την αγάπη τους οι ερωτευμένοι.

Η ορθόδοξη εκκλησία τιμά και τον Άγιο Έρωτα, ένα υπαρκτό πρόσωπο, χριστιανό μάρτυρα που φέρει το όνομα του αρχαίου θεού.

Μαζί με τα έξι αδέλφια του Ορέντιο, Φαρνάκι, Φίρμο, Φιρμίνο, Κυριάκο και Λογγίνο ο Έρως πολέμησε στη Θράκη, ως στρατιώτης του αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Μετά από μια μεγάλη νίκη κατά των Σκυθών τα έξι αδέλφια τιμήθηκαν για τη ανδρεία τους -ο Ορέντιος μάλιστα είχε κατορθώσει κατά τη διάρκεια της μάχης να σκοτώσει τον αρχηγό της αντίθετης παράταξης- και τους ζητήθηκε να συμμετάσχουν σε παγανιστικές θυσίες προς τα είδωλα για τον εορτασμό της νίκης.

Όλα τα αδέρφια αρνήθηκαν, γιατί ήταν, αποκάλυψαν, χριστιανοί. Πήραν δυσμενή μετάθεση στην Αρμενία. Εκεί μετά από λίγο, συνελήφθησαν και υποβλήθηκαν σε ανάκριση κατά τη διάρκεια της οποίας όλοι επέμειναν στην πίστη τους προς τον Κύριον! Σαν τιμωρία εξορίστηκαν σε τόπους μακρινούς, όπου και πέθαναν από τις κακουχίες.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία τίμησε τον Έρωτα και τα έξι αδέλφια του για την πίστη τους στον ένα αληθινό Θεό. Η μνήμη τους τιμάται στις 25 Ιουνίου.

Μα οι ερωτευμένοι δε χρειάζονται γιορτές και ξεχωριστές ημέρες για να δείξουν και ν’ αποδείξουν την αγάπη τους. Ο Έρωτας είναι από μόνος του γιορτή και γιορτάζει μόνιμα και τις 365 μέρες του χρόνου, χωρίς να χρειάζεται κανέναν άγιο προστάτη. Μάλλον κάτι τέτοιο σκέφτηκαν οι αρχαίοι Έλληνες κι αφού ξεχώρισαν τον έρωτα από την αγάπη -η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική ή ίσως μία από τις λίγες γλώσσες στον κόσμο που έχει άλλη λέξη για τον έρωτα κι άλλη για την αγάπη- έκαναν τον Έρωτα θεό, καρπό της παράνομης και παθιασμένης σχέσης της πανέμορφης Αφροδίτης με τον Άρη, το θεό του πολέμου, τρομερός και καταστροφικός ο Έρωτας σαν τον πόλεμο πατέρα του κι ίσως ακόμη πιο δυνατός, ικανός να ξεκινήσει και να θρέψει χίλιους δεκαετείς Τρωικούς πολέμους για τα μάτια μιας Ωραίας Ελένης. Ο Έρωτας δε γιορτάζει μόνο στις 14 του Φλεβάρη κι όχι γιατί είναι ενάντιο στην ορθόδοξη πίστη μας. Απλά γιατί είναι από μόνος του γιορτή και η καλύτερη αφορμή για να γιορτάζουμε τη ζωή και την αγάπη, τη συνέχεια μας την ίδια, το χρόνο ολόκληρο.

Κοζάνη, Φεβρουάριος 2013

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

* Α. Αλεξιάδης. Άγιε Βαλεντίνε, κάνω μιαν ευχή. ΤΟ ΒΗΜΑ, 14/2/1993, σελ. 44.

* Ηλ. Βεργίτσης. Κάποτε του Αγίου Βαλεντίνου. ΕΘΝΟΣ, 14/2/1994, σελ. 36.

* Έρωτας α λα Πρίσκιλλα και Ακύλα. ΤΑ ΝΕΑ, 25/1/2000, σελ. 27.

* Ένα μήνυμα αγάπης για σας. ΕΘΝΟΣ, 14/2/1991, σελ. 47-49.

* Στρ. Θεοδοσίου - Μ. Δανέζης. Η οδύσσεια των ημερολογίων (τ.2).

Εκδ: ΔΙΑΥΛΟΣ, ΑΘΗΝΑ : 1995.

* ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ – ΠΑΙΔΕΙΑ. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ / ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε., ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ : 2006.

* Ο γιος του Έρωτα από τα... Ανώγεια. ΤΑ ΝΕΑ, 13/2/1999, σελ. 20-21.

* ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.