Ο ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

του Διονύση Φαραού

Ο αφορισμός ως ποινή-απειλή είναι γνωστός σε όλους. Με αφορμή αυτό, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το φαινόμενο του αφορισμού, καθώς και αυτό των συγχωροχαρτιών. Σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, όπως οι Απόστολοι έλαβαν απ’ το Χριστό τη Θεία φώτιση, έτσι έλαβαν και το δικαίωμα να αφορίζουν. Από αυτούς, το δικαίωμα αυτό πέρασε διαδοχικά στους επισκόπους των εκκλησιών, οι οποίοι θεωρούνται και διάδοχοι των αποστόλων. Ο κατώτερος κλήρος δεν είχε το δικαίωμα να αφορίζει, με εξαίρεση όσους κληρικούς είχαν λάβει άδεια από τους επισκόπους τους.

Προκειμένου να γίνει γνωστός όσο το δυνατό γρηγορότερα και σε περισσότερα άτομα, ο αφορισμός εκφωνούνταν σε επίσημες για την εκκλησία ημέρες, από μητροπολίτη ή ιερέα. Τέτοιου είδους μέρες ήταν οι Κυριακές, οι γιορτές αγίων κ.τ.λ. χωρίς βέβαια να αποκλείεται η εκφώνηση της ποινής σε άλλες μέρες. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ανατολική Εκκλησία δεν είχε συγκροτήσει συγκεκριμένο τυπικό για την εκφώνηση της ποινής του αφορισμού, ενώ για την άρση της υπάρχει συγκεκριμένη διαδικασία. Τον αφορισμό δεν μπορεί να άρει κανείς άλλος εκτός αυτού που τον επέβαλε, με εξαίρεση τον Πατριάρχη, ο οποίος είχε αυτό το δικαίωμα. Σε περίπτωση, όμως, θανάτου αυτού που είχε επιβάλει τον αφορισμό, το δικαίωμα να τον άρει λάμβανε συνήθως ο διάδοχός του ή και μερικές φορές άλλος μητροπολίτης. Την άρση του αφορισμού μπορούσε να ζητήσει ο ίδιος ο αφορισμένος, αφού πρώτα απεδείκνυε ότι έχει μετανοήσει, ενώ, σε περίπτωση θανάτου του αφορισθέντος, η ποινή μπορούσε να αρθεί είτε με βούληση του μητροπολίτη, είτε έπειτα από επιθυμία κοντινών του ανθρώπων.

Φυσικά θα ήταν αδύνατο μια ποινή με τέτοια ισχύ, όπως ο αφορισμός, να μη συνοδεύεται από κάποια έξοδα για αυτούς που τη ζητούσαν. Ο αιτών τον αφορισμό κάποιου ήταν υποχρεωμένος να πληρώσει το ποσό που είχε ορισθεί σε κάθε εμπλεκόμενο, προκειμένου να εκδοθεί ο αφορισμός. Τα ποσά αυτά διαφοροποιούνταν με την πάροδο του χρόνου, αλλά και από τόπο σε τόπο. Πέραν αυτών, όμως, από την ανάγνωση εξωεκκλησιαστικών μαρτυριών είναι δυνατό να διαπιστώσουμε πως ο αφορισμός -ή και η απειλή επιβολής του- χρησιμοποιούνταν αρκετές φορές από κληρικούς και την εκκλησία με σκοπό τον πλουτισμό. Προς αυτή την κατεύθυνση, σπουδαίο ρόλο έπαιξε η χαμηλή τιμή «αγοράς ενός αφορισμού», καθώς δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι, έναντι κάποιου χρηματικού ποσού (που ποίκιλλε ανάλογα το είδος του αφορισμού και την οικονομική ευρωστία του αιτούντος) εξαγόραζαν την επιβολή της ποινής στα άτομα που επιθυμούσαν.

Κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο και, ιδιαίτερα, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι αναφορές στον αφορισμό είναι πολύ συχνές. Μελετώντας τις αναφορές αυτές είναι δυνατό να διακρίνουμε διαφορετικούς τρόπους χρήσης του αφορισμού, όπως ο αφορισμός ως απειλή, ως δικονομικό μέσο, ο «αυτοαφορισμός» και ο καθαυτό αφορισμός. Ο αφορισμός είναι δυνατόν να χρησιμοποιείται ως αόριστη απειλή, δηλαδή οι υπογράφοντες για παράδειγμα ένα έγγραφο απειλούν όποιον παραβεί τα συμφωνηθέντα ότι θα υποστεί όλες τις φοβερές συνέπειες που επιφέρει η ποινή του αφορισμού. Παρόμοιες απειλές αφορισμού συναντούμε συχνά σε δωρεές βιβλίων, διαθήκες κ.τ.λ., καθώς, με αυτόν τον τρόπο, διασφαλιζόταν ότι σε περίπτωση παράβασης των συμφωνηθέντων,  ο παραβάτης θα τιμωρούταν. Ως δικονομικό μέσο, ο αφορισμός συναντάται στις διαδικασίες της δικαιοσύνης και στην επικύρωση δημοσίων πράξεων. Συγκεκριμένα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου είτε οι μάρτυρες, είτε οι διάδικοι απειλούνται με αφορισμό, σε περίπτωση που η κατάθεσή τους είναι ψευδής. Όσον αφορά τώρα την ενίσχυση του κύρους των δημοσίων πράξεων, ο αφορισμός χρησιμοποιείτο προκειμένου να δεσμεύσει τα άτομα που αναλάμβαναν υποχρεώσεις απέναντι στο κοινωνικό σύνολο.

Σχετικά με τον «αυτοαφορισμό», πρέπει να διευκρινίσουμε ότι, ουσιαστικά, επρόκειτο για όρκο που έδινε κάποιος προκειμένου να τηρήσει τις υποσχέσεις του. Στην αντίθετη περίπτωση, δεχόταν να αφοριστεί. Τέτοιου είδους δεσμεύσεις αναλάμβαναν οι πιστοί, καθώς και οι κληρικοί ή οι λαϊκοί. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση των διαφορετικών χρήσεων του αφορισμού δεν θα ήταν δυνατό να μη γίνει αναφορά στον καθαυτό αφορισμό. Ο καθαυτό αφορισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά η επιβολή της  ποινής σε περίπτωση παράβασης των πατριαρχικών ή μητροπολιτικών εντολών. Τέτοιου είδους παραδείγματα συναντάμε σε πατριαρχικά έγγραφα των οποίων τις εντολές αν παραβεί κάποιος, αφορίζεται αυτόματα και βρίσκεται εκτός τους σώματος της εκκλησίας. Άλλη χρήση του καθαυτό αφορισμού είναι η περίπτωση κατά την οποία ζητείται από κάποιον πιστό ο αφορισμός κάποιου άλλου, ο οποίος είτε τον αδίκησε σε οικονομικές συναλλαγές, είτε παραβίασε τα χριστιανικά ήθη. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή, υπήρχε η δυνατότητα συγχώρεσης του ατόμου, άρσης του αφορισμού και επανένταξής του στο σώμα της εκκλησίας.

Όπως ήδη αναφέραμε, η ποινή του αφορισμού ήταν δυνατό να αρθεί. Τρόποι άρσης της ήταν είτε ευχές που έψελναν αρχιερείς, είτε τα συγχωροχάρτια, είτε η μεταμέλεια των αφορισθέντων, η οποία επιτυγχανόταν μέσα από τις ερωτήσεις που περιλαμβάνονταν στα εξομολογητάρια. Η έκδοση συγχωροχαρτιών ξεκίνησε για την ανατολική ορθόδοξη Εκκλησία ήδη από το 15^ο αιώνα, ενώ τα παλαιότερα συγχωροχάρτια που σώζονται είναι του 17^ου. Το τελευταίο συγχωροχάρτι, σύμφωνα με το Φίλιππο Ηλιού, χρονολογείται στο 1955. Η αγορά συγχωροχαρτιών ήταν σύνηθες φαινόμενο για τη συγχώρεση των αμαρτιών και την άρση των αφορισμών, καθώς δεν προϋπέθετε την εξομολόγηση του πιστού. Τα συγχωροχάρτια εκδίδονταν από όλα τα Πατριαρχεία της ανατολικής Εκκλησίας, διότι αποτελούσαν πηγή εσόδων για αυτά. Είναι εύκολο να καταλάβουμε πως η πορεία των συγχωροχαρτιών,  όσο και των αφορισμών, είναι παράλληλη. Επιπλέον, ανάλογα με το είδος του αφορισμού υπήρχε και το ανάλογο συγχωροχάρτι. Τέλος, οι τιμές των συγχωροχαρτιών ποίκιλλαν ανάλογα με το είδος του αφορισμού που είχε επιβληθεί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

·              Μιχαηλάρης Δ. Παναγιώτης, Αφορισμός η προσαρμογή μια ποινής στις αναγκαιότητες της Τουρκοκρατίας, εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2004.

·              Ηλιού Φίλιππος, Τα Συγχωροχάρτια, Τα Ιστορικά 1 (1983), σελ. 35-84, 3 (1985).

http://arthrografein.blogspot.gr/2013/01/blog-post_16.html