ΚΑΤΕΡΙΝΑ Μ. ΜΑΤΣΟΥ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δένδρου αποτελεί ένα από τα πιο αγαπημένα και πιο όμορφα χριστουγεννιάτικα έθιμα, που ενώνει συγγενείς και φίλους μ’ ένα κοινό σκοπό. Ο στολισμός του έχει πλέον καθιερωθεί σε κάθε σπίτι στην Ελλάδα και παγκοσμίως, ακόμη και σε χώρες μη χριστιανικές. Οι συμβολισμοί και τα νοήματα, για μας τους Χριστιανούς, πολλά. Στην βάση του τοποθετείται συνήθως η φάτνη, που αναπαριστά τη γέννηση του Χριστού και στην κορυφή το αστέρι της Βηθλεέμ, που οδήγησε τους μάγους στο Θείο Βρέφος.

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ

Οι πρόγονοι του Χριστουγεννιάτικου δέντρου μπορούν να αναζητηθούν στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας των δέντρων. Οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δέντρο στις τελετές τους ως σύμβολο αναγέννησης, που σηματοδοτούσε το τέλος του χειμώνα και τον ερχομό της άνοιξης και της αναγέννησης της μητέρας Φύσης. Στην Αγγλία και στην Γαλλία, οι Δρυΐδες, η ιερατική τάξη στην Κελτική δυτική Ευρώπη κατά την Εποχή του Σιδήρου, στόλιζαν βελανιδιές με φρούτα και κεριά προς τιμήν των Θεών τους. Οι Αιγύπτιοι, οι Κινέζοι και οι Εβραίοι έφτιαχναν γιρλάντες και στεφάνια από αειθαλή δέντρα ως σύμβολα της αιώνιας ζωής.

Στην αρχαία Αθήνα από τις 22 Σεπτεμβρίου έως τις 20 Οκτωβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης. Η Ειρεσιώνη (<είρος = έριον, μαλλίον) ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λ.π., εκτός του μήλου και του αχλαδιού). Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνεχίσεως της γονιμότητας και ευφορίας κατά τον επόμενο χρόνο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη). Τα παιδιά επισκεπτόταν με την Ειρεσιώνη τα σπίτια της πόλης τραγουδώντας κάλαντα και παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη και όταν έφθαναν στο σπίτι τους κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά, όπου έμενε μέχρι την ιδία ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.

Οι Ρωμαίοι από το 217 π.Χ. γιόρταζαν κάθε χρόνο στις 17 Δεκεμβρίου τα Σατουρνάλια, μια γιορτή αφιερωμένη στο θεό Σατούρνο (τον Κρόνο). Η γιορτή κρατούσε εφτά ημέρες και εφτά νύχτες και υποστήριζε τη γονιμότητα και την ευφορία της γης, την ειρήνη, την ευτυχία και την ισότητα. Στα Σατουρνάλια, οι Ρωμαίοι στόλιζαν διαφόρων ειδών δέντρα με κεριά και άλλα στολίδια, καρύδια, φαγώσιμα κ.λπ. Αμέσως μετά στις 25 Δεκεμβρίου γιόρταζαν τα Μπρουμάλια. Σε αυτά τιμούσαν την ημέρα της γεννήσεως του αήττητου Ήλιου (dies natalis invicti Solis), αφού ο Ήλιος από τις ημέρες εκείνες έπαυε να χαμηλώνει την τροχιά του και άρχιζε να επανέρχεται ψηλά στον ουρανό θριαμβευτής, για να ξαναφέρει τη ζέστη και τη ζωή στην παγωμένη γη. Κάποιους αιώνες αργότερα (επισήμως από τον 4^ο αι. μ.Χ.) ο Χριστιανισμός υιοθέτησε την ημερομηνία αλλάζοντας το τιμώμενο πρόσωπο στον Ήλιο της Δικαιοσύνης, κατά το τροπάριο των Χριστουγέννων, τον Ιησού Χριστό.

Σύμφωνα με την αγγλική παράδοση αυτός που καθιέρωσε το Χριστουγεννιάτικο δέντρο ως σύμβολο ήταν ο Άγγλος ιερομόναχος Άγιος Βονιφάτιος, όταν θέλησε να εξαλείψει την βελανιδιά των «ειδωλολατρών» και την ιερότητα που της απέδιδε μέχρι τότε ο λαός, αντικαθιστώντας την με το έλατο. Ο Άγιος παρευρίσκονταν σε μία τελετή παγανιστών οι οποίοι σύμφωνα με την παράδοση επρόκειτο να θυσιάσουν ένα παιδί κάτω από μια βελανιδιά. Ο ιερομόναχος θέλοντας να σώσει το παιδί και να σταματήσει την τελετή έδωσε μια γροθιά στη βελανιδιά. Αμέσως ξεπήδησαν φλόγες και τύλιξαν το δέντρο. Το δέντρο αυτό ήταν το δέντρο της ζωής και αναπαριστούσε τη ζωή του Χριστού.

Μια άλλη παράδοση θέλει τον Μαρτίνο Λούθηρο εισηγητή του Χριστουγεννιάτικου δέντρου. Σύμφωνα με το θρύλο ο Λούθηρος κάνοντας βόλτα σε ένα δάσος ένα χειμωνιάτικο βράδυ με ξαστεριά μαγεύτηκε από το παιχνίδι των δέντρων με τα αστέρια, τα οποία φαίνονταν λες και ήταν κολλημένα σαν στολίδια πάνω στα φύλλα. Ο ιδρυτής του Προτεσταντισμού έκοψε ένα μικρό δεντράκι και φέρνοντάς το σπίτι του αντικατέστησε τα αστέρια με κεριά. Το πρώτο στολισμένο δένδρο εμφανίστηκε στη Γερμανία το 1539 και τα πρώτα στολίδια ήταν συσκευασμένα φαγητά ή είδη ρουχισμού και άλλα χρήσιμα είδη, που στο πέρασμα των χρόνων και με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου εξελίχθηκαν σε διακοσμητικά στολίδια.

Το 1830 Γερμανοί μετανάστες εισήγαγαν το Χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Αμερική και στις αποικίες που κατοίκησαν. Την πρώτη μαρτυρία δημοσίας εμφάνισης δέντρου την έχουμε στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α., όπου κατοικούσαν πολλοί Γερμανοί μετανάστες. Οι άλλες εθνότητες στην αμερικανική επικράτεια, καθώς θεωρούσαν το δέντρο παγανιστικό έθιμο, δεν το δεχόταν ως σύμβολο των Χριστουγέννων. Η καθιέρωση του Χριστουγεννιάτικου δέντρου στις Η.Π.Α. θα γίνει μετά το 1840, όταν η αμερικάνικη κοινότητα άρχισε να το δέχεται ως σύμβολο της γιορτής.

Η ανακάλυψη του ηλεκτρισμού θα προσδώσει στο δέντρο την μεγαλοπρέπεια που του αρμόζει. Το πρώτο ηλεκτρικά φωτισμένο Χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίστηκε το 1882 στην Νέα Υόρκη από ένα συνάδελφο του Τόμας Έντισον, τον Έντουαρτ Τζόνσον.

Στην Αγγλία ο Τσαρλς Ντίκενς θα αποδώσει στην γιορτή μέσω των μυθιστορημάτων του όλης της τη μεγαλοπρέπεια. Σε όλα τα χριστουγεννιάτικα μυθιστορήματα του, το χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει περίοπτη θέση και αν έχει καθιερωθεί ως τις μέρες μας αυτό ίσως και να οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο έργο του μεγάλου Άγγλου συγγραφέα.

ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου το έφεραν στην Ελλάδα οι Βαυαροί επί βασιλείας του Όθωνα και για πρώτη φορά στολίστηκε δέντρο στα Ανάκτορα το 1833, πρώτα στο Ναύπλιο και μετά στην Αθήνα, όπου οι κάτοικοι σχημάτισαν ουρές για να το θαυμάσουν. Ωστόσο η παρουσία του έγινε απαραίτητη σε κάθε ελληνικό σπίτι μετά τη δεκαετία του ‘50.

Ο πρόδρομος του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην Ελλάδα είναι το παραδοσιακό Χριστόξυλο. Αυτό το συναντάμε κυρίως στα χωριά της Βορείου Ελλάδος. Κάθε Χριστούγεννα ο πατέρας ή ο παππούς κάθε οικογένειας ψάχνει στα δάση και στα χωράφια ένα μεγάλο γερό κούτσουρο από πεύκο ή ελιά, που θα μπει στο τζάκι και θα καίει όλο το 12ήμερο των γιορτών από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα. Το Χριστόξυλο σύμφωνα με τις αντιλήψεις καθαρίζει την παλιά καπνιά του τζακιού και φέρνει καλοτυχία. Κύρια όμως ευεργεσία που παρέχει στο σπίτι είναι η προστασία του νοικοκυριού από τα παγανά και τους καλικάντζαρους, που μπαίνουν στο σπίτι από τις καμινάδες και κλέβουν ή κάνουν ζημιές στο νοικοκυριό. Καίγοντας το Χριστόξυλο η παράδοση λέει ότι ζεσταίνεται ο Χριστός στην κρύα σπηλιά της Βηθλεέμ. Οι νοικοκυραίοι είναι υποχρεωμένοι να κρατάνε την φωτιά ως τα Φώτα, όπου οι καλικάντζαροι αποσύρονται κάτω από τη γη και σταματάνε τις επιδρομές στα σπίτια.

Η Ελλάδα, ως χώρα της θάλασσας, είχε το έθιμο του στολισμού του καραβιού. Το καράβι συμβολίζει την καινούργια πλεύση του ανθρώπου στη ζωή, μετά τη γέννηση του Χριστού. Το ελληνικό παραδοσιακό καραβάκι αποτελεί παράδοση των παλαιών εποχών, που τα παιδιά με αγάπη, χαρά και δημιουργικό νου κατασκεύαζαν τα παιχνίδια τους. Αποτελούσε, όμως, και ένα είδος τιμής και καλωσορίσματος στους ναυτικούς, που επέστρεφαν εκείνη την εποχή από τα ταξίδια τους.

Έως και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία, συναντούσαμε το καραβάκι σε πολλά ελληνικά σπίτια και στα χέρια των παιδιών που έλεγαν τα κάλαντα. Σήμερα, η παράδοση αυτή διατηρείται, κυρίως στα νησιά ή σε άλλα μέρη δίπλα στη θάλασσα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, συζητήθηκε έντονα το ζήτημα κατάργησης του χριστουγεννιάτικου δέντρου και αντικατάστασής του από το καράβι, δεδομένου ότι αυτό συνδύαζε την παράδοση με την οικολογική συνείδηση. Το ζήτημα βεβαίως δεν ήταν τόσο απλό, καθώς παρουσιάστηκε αδιάσειστη επιχειρηματολογία και από τις δύο πλευρές, με αναφορές σε οικολογικά ζητήματα και προτάσεις από ειδήμονες για χρήση φυτών και δέντρων, πλην του ελάτου.

Σε ορισμένες περιοχές (κυρίως στα νησιά) εξακολουθούν να στολίζουν «καραβάκια», ενώ τα τελευταία χρόνια γίνεται μια αξιέπαινη προσπάθεια ορισμένων Δήμων της χώρας, να επαναφέρουν το έθιμο στην αρχική του μορφή, στολίζοντας στις πλατείες τους καραβάκια, αντί για έλατα. Ωστόσο, το χλωρό κλαδί πάντα έμπαινε στο ελληνικό σπίτι τις ημέρες του Δωδεκαημέρου, για να φέρει την ελπίδα για μια καινούρια ανθοφορία, για ένα καλύτερο μέλλον.

ΔΙΑΦΟΡΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Το τραγούδι AΓΙΑ ΝΥΧΤΑ, γράφτηκε το 1818 από τον Αυστριακό ιερέα Joseph Mohr. Το έγραψε επειδή το μουσικό όργανο της εκκλησίας είχε χαλάσει, μία μέρα πριν την παραμονή των Χριστουγέννων. Είχε απογοητευτεί και δεν μπορούσε να σκεφτεί τα Χριστούγεννα χωρίς μουσική. Έτσι κάθισε και έγραψε ένα τραγούδι για να τραγουδήσουν οι πιστοί με συνοδεία κιθάρας. Λίγο αργότερα το ίδιο βράδυ, ακούστηκε για πρώτη φορά το AΓΙΑ ΝΥΧΤΑ!

Τα μεσάνυχτα της παραμονής Χριστουγέννων του 1914, οι πυροβολισμοί από τα γερμανικά στρατεύματα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, σταμάτησαν και ξαφνικά άρχισαν να ακούγονται από την πλευρά των Γερμανών χριστουγεννιάτικοι ύμνοι. Νωρίς το άλλο πρωί οι Γερμανοί στρατιώτες βγήκαν από τα χαρακώματα πηγαίνοντας προς τα χαρακώματα των συμμάχων φωνάζοντας «Καλά Χριστούγεννα». Στην αρχή οι αντίπαλοι στρατιώτες νόμισαν ότι είναι κόλπο των Γερμανών, αλλά σύντομα τόλμησαν να βγουν κι αυτοί από τα χαρακώματα και να ανταλλάξουν χειραψίες και ευχές με τους αντιπάλους τους. Η εκεχειρία διήρκεσε λίγες μέρες και οι άντρες αντάλλαξαν μεταξύ τους τσιγάρα και πίτες, τραγούδησαν και έπαιξαν και ποδόσφαιρο!

Στον ξεχωριστό, λαμπρό διάκοσμο της γιορτινής ατμόσφαιρας των ημερών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, το στολισμένο Χριστουγεννιάτικο δέντρο, αλλά και το παραδοσιακό ελληνικό καραβάκι χαρίζουν ένα ξεχωριστό άρωμα σε κάθε σπίτι με τα χαρούμενα και ζωηρά χρώματά τους, δίνοντας χαρά σε μικρούς και μεγάλους.

Καλά Χριστούγεννα και Καλή Χρονιά!