Ο «ΜΑΥΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ» ΤΟΥ 1346

του Μανόλη Πλούσου

Περίπου στα 1290 η γη εισέρχεται σε μια περίοδο ψύχρανσης του κλίματος της που ονομάστηκε Μικρή Εποχή των Παγετώνων. Η περίοδος αυτή κράτησε συνολικά τέσσερις αιώνες και επηρέασε καταλυτικά την κατάσταση στη Γηραιά Ήπειρο δημιουργώντας δυσκολίες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κυρίως όμως στη γεωργία δημιουργήθηκαν τέτοιας έντασης προβλήματα που σαν αποτέλεσμα είχαν την εμφάνιση διαρκών λιμών σε εκτεταμένες περιοχές της Ευρώπης. Η φτωχή συγκομιδή σε συνδυασμό με τον αυξημένο πληθυσμό προκάλεσε στη Βόρεια Ευρώπη το Μεγάλο Λιμό του 1315-17. Η τεχνική της γεωργίας καθηλωμένη στο πρωτόγονο στάδιο ακόμη, αδυνατούσε να καλύψει τις αυξανόμενες ανάγκες των νέων πόλεων όπως η Bruges, που έχασε περίπου το 10% του πληθυσμού της από σιτοδεία στα 1316. Παράλληλα πλήγμα δέχεται και η πρώιμη ευρωπαϊκή βιομηχανία καθώς και το, σε εμβρυακό στάδιο τότε, χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η βιοτεχνία υφασμάτων της Φλάνδρας και της Ιταλίας παρακμάζει, ενώ στα 1298 πτωχεύει ο τραπεζικός οίκος των Μπουονσινιόρι στην Σιένα και στη δεκαετία του 1340 οι τραπεζικοί οίκοι των Μπάρντι και Περούτσι στη Φλωρεντία. Το τελειωτικό χτύπημα έρχεται με την πανδημία της πανώλης, του Μαύρου Θανάτου, που από το 1346 περίπου ως το 1353 θα αφανίσει περίπου το 1/3 του πανευρωπαϊκού πληθυσμού αλλάζοντας το δημογραφικό χάρτη της Ευρώπης δραματικά.

Στην μακρινή Κίνα θα πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να αναζητηθεί η απαρχή της πανδημίας που εξ όσων γνωρίζουμε είναι και η πλέον θανατηφόρα από αυτές που έχουν πλήξει την ανθρωπότητα στους ιστορικούς χρόνους. Στα 1333 η Κίνα λοιπόν πλήττεται από επιδημία πανώλης η οποία μεταφέρεται δυτικά δια μέσου του δρόμου του μεταξιού και στα 1345 εμφανίζεται στην Κριμαία. Από εκεί και συγκεκριμένα από το λιμάνι της Κάφα που πολιορκούταν από την Χρυσή Ορδή μεταφέρεται με Γενοβέζικο πλοίο στη Μεσσήνη της Σικελίας. Η αρρώστια μεταφέρθηκε στην Ιταλία αρχικά από τα επιζώντα μέλη του πληρώματος του μοιραίου καραβιού. Η ίδια πανδημία είναι που ανέκοψε έπειτα από λίγο και την επέκταση των μογγολικών και τουρκικών φύλων της Χρυσής Ορδής.

Η πανώλη, που διαδόθηκε ταχύτατα σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη, την Αγγλία και ακόμη και τη Σκανδιναβία, προκαλείται από ένα βακτήριο, το βάκιλο του Γερσίν, που μεταδίδεται στους ανθρώπους από τσιμπήματα μολυσμένων ψύλλων που παρασιτούν σε ποντίκια. Εμφανίζεται σε τρεις μορφές: την βουβωνική, την πνευμονική και την σηψαιμική. Οι πλέον θανατηφόρες είναι οι δυο τελευταίες. Η πνευμονική ειδικά διαδίδεται με τον αέρα και μπορεί κανείς να καταλάβει το λόγο της τόσο ταχείας εξάπλωσης της, καθώς και τον αριθμό των θυμάτων που προκάλεσε. Οι θεοκρατούμενη Ευρώπη βρέθηκε μπροστά σε μια «θεϊκή τιμωρία» και αντέδρασε με τον παραδοσιακό μυστικιστικό παροξυσμό που αρμόζει σε τέτοιου τύπου κοινωνίες. Εξιλαστήριες τελετές, ξόρκια, περιφερόμενοι αυτομαστιγούμενοι προφήτες… Σε πολλές περιοχές μάλιστα στοχοποιούνται οι μη χριστιανοί ως υπεύθυνοι του κακού με ενδεικτικές περιπτώσεις τη Γερμανία και τη Γαλλία όπου τα πλήθη κατασφάζουν Εβραίους… «Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ενέσκηψε στην ανθρώπινη φυλή υπό την επιρροή ουράνιων σωμάτων, άλλοι ότι ήταν τιμωρία ενδεικτική της οργής του Θεού για τον ασελγή βίο μας. Όποια και αν ήταν η αιτία, είχε γεννηθεί μερικά χρόνια νωρίτερα στην ανατολή, όπου στοίχισε τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων πριν επεκταθεί, δυστυχώς, και στα δυτικά, δυναμώνοντας ολοένα, καθώς προχωρούσε αμείλικτα από τον ένα τόπο στον άλλο», αναφέρει ο Βοκκάκιος στο Δεκαήμερο του στα 1358. Οι άνθρωποι αναζήτησαν προστασία ακόμη και στο αλκοόλ. Το λικέρ που θεωρούνταν ότι προστάτευε από τη νόσο γνώρισε μεγάλη διάδοση με παράπλευρη συνέπεια την αύξηση του αλκοολισμού σε πανευρωπαϊκό επίπεδο… Ενδεικτικό τέλος του μεγέθους της ανθρώπινης ανοησίας είναι και το γεγονός πως παρόλη τη διάδοση του κακού ο πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας δεν διακόπηκε λεπτό…

 Απέναντι σε αυτό το πρωτόγνωρο κακό η ανθρωπότητα ήταν πλήρως… απροετοίμαστη. Τα πολλά πανεπιστήμια που ιδρύονταν σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς από το 1250 και μετά κύριο σκοπό είχαν την εκπαίδευση υποψηφίων για τον ανώτερο κλήρο και ήταν κέντρα θρησκευτικής δραστηριότητας παρά επιστημονικής. Η Θεολογία και η Φιλοσοφία είχαν περίοπτη θέση στο πρόγραμμα σπουδών των μεγαλύτερων πανεπιστημίων. Ουσιαστικά η ιατρική επιστήμη, έχοντας μείνει στα θεωρητικά διδάγματα του Ιπποκράτη και του Γαληνού, σήκωνε τα χέρια ψηλά ευελπιστώντας πως με προσευχές, ξόρκια και μαντζούνια μπορούσε να αντιστρέψει την κατάσταση… «Οι γιατροί δεν ήταν αποτελεσματικοί απέναντι στην αρρώστια. Είτε επειδή η αρρώστια ήταν προηγουμένως άγνωστη, είτε διότι οι γιατροί δεν την είχαν μελετήσει φαινόταν να μην υπάρχει καμία γιατρειά. Υπήρχε τέτοιος φόβος που κανείς δεν γνώριζε τι να κάνει», αναφέρει ο Marchione di Coppo Stefani στο Φλωρεντινό χρονικό του 1380. Οι λιγοστοί ορθολογιστές νόες κατηγορούνταν για αλχημεία και μαύρη μαγεία μέσα σε ένα σκοταδιστικό και θρησκόληπτο ντελίριο…

Η πανδημία πανώλης επηρέασε όλες τις κοινωνικές τάξεις ασκώντας βαθύ ψυχολογικό αντίκτυπο και αλλάζοντας το πρόσωπο της μεσαιωνικής κοινωνίας άρδην. Πολλοί γαιοκτήμονες έχασαν το φτηνό εργατικό δυναμικό των δουλοπάροικων, αφού ολόκληρα χωριά ξεκληρίζονταν και όσοι χωρικοί επιβίωναν της συμφοράς αναζητούσαν ασφάλεια από το κακό στην ύπαιθρο και στα ορεινά, αφού οι πόλεις κλεισμένες μέσα στα τείχη τους με ανύπαρκτα μέσα καταπολέμησης της πανδημίας, αποτέλεσαν τους ιδανικούς χώρους διάδοσης της ασθένειας. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα υπήρξαν τοπικές συρράξεις με αντιπάλους από τη μια μεριά το μονάρχη και την φεουδαρχική ολιγαρχία και από την άλλη αναξιοπαθούντες χωρικούς και εργάτες των πόλεων, όπως στα 1358 στις εξεγέρσεις του Μελλό και του Μω γύρω από το Παρίσι. Άλλοι πάλι είδαν την περιουσία τους να αυξάνεται κατακόρυφα καθώς κληρονομούσαν τους αποθανόντες συγγενείς τους. Επίσης κλονίστηκε και η λειτουργία των εξουσιαστικών θεσμών αφού πολλές πόλεις έχασαν άρχοντες και επισκόπους καθώς και πλήθος επαγγελματιών που συνεισέφεραν στην οικονομία. Η αναδιοργάνωση και αναμόρφωση της οικονομίας, ως συνέπεια της μείωσης του πληθυσμού, είχε ευεργετικές συνέπειες για τους επιβιώσαντες την καταστροφή επιτρέποντας τους να αυξήσουν κατά τι το βιοτικό τους επίπεδο. Πάντως ο μέσος όρος ζωής από τα 1348 μέχρι τα 1400 έπεσε κατά 4 περίπου χρόνια φτάνοντας στα 20,9 έτη από 24,3…

Ελάχιστες περιοχές της Ευρώπης έμειναν άθικτες από την πανδημία της πανώλης. Στη Γαλλία η περιοχή της Ακουιτανίας έμεινε σχεδόν ανέπαφη ενώ περιοχές της Μοραβίας και της Πολωνίας γλίτωσαν κυρίως λόγω της μη ύπαρξης μεγάλων και πυκνοκατοικημένων πόλεων στα πρότυπα της δυτικής Ευρώπης. Πάντως η αρρώστια δεν εξαφανίζεται εντελώς αφού όπως δείχνουν τα δυτικά χρονικά ακολούθησαν νέα κρούσματα. 1347-1352, 1360-1363, 1374-1375, 1382-1383, 1389-1390, 1400, 1412-1420, 1426-1427, 1438-1439, 1450-1452, 1464, 1472 με τελευταία μεγάλη έξαρση στα 1494. Το φαινόμενο φαίνεται να έχει μια περιοδικότητα της τάξεως των οκτώ ετών περίπου. Η περιοδικότητα αυτή είχε πραγματικά τρομακτικό αντίκτυπο στους επιζήσαντες οδηγώντας κοινωνίες ολόκληρες σε ψύχωση σχετικά με την πανώλη αφού πίστευαν ότι το κακό πάντα μπορεί να ξαναγυρίσει προσβάλλοντας όσους είχαν απομείνει. Η επανεμφάνιση της πανώλης μετά το 1348 πάντως δεν θα επηρεάσει ξανά την Ευρώπη στον ίδιο βαθμό, αφού πλήττει μικρότερες περιοχές και αποκτά ενδημικά χαρακτηριστικά σε ορισμένες από αυτές.

 Σε γενικές γραμμές πάντως η ανάκαμψη υπήρξε βραδεία και δύσκολη. Οι γάμοι που παρουσιάζουν αυξητική τάση μετά το 1348 καλύπτουν σταδιακά το δημογραφικό κενό, όμως το φρικτό αυτό μαρτύριο της ανθρωπότητας δύσκολα εξαφανίζεται από τη συλλογική μνήμη. «Δεν μπορείς πια να θάβεις όταν ο θάνατος κτυπά πάνω από έναν στους εκατό, κάθε μέρα…Όσοι επιζήσαν μεταξύ 1348 και 1375 είδαν αναγκαστικά με τα μάτια τους να σαπίζουν οι άνθρωποι παντού μέχρι κορεσμού», αναφέρει ο σύγχρονος μας ιστορικός P. Chaunu. Η επιμονή του φαινομένου για τόσο μεγάλο διάστημα στην Ευρώπη δημιούργησε στους ανθρώπους μια ψύχωση με το θάνατο σε σημείο που πανεπιστημιακοί από την Βιέννη και το Παρίσι να συντάσσουν κείμενα σχετικά με την «τέχνη του θνήσκειν καλώς»… Η εξαθλίωση που επέφερε η αρρώστια εκτόξευσε την θρησκοληψία και νέα τάγματα πιστών που επιζητούσαν λύτρωση εμφανίζονταν, όπως οι «Λευκοί», οι Λολάρδοι στην Αγγλία ή το κίνημα του Κόνραντ Σμιτ στην Θουριγγία. Η Ιερά Εξέταση αναγκάστηκε να δουλέψει… υπερωριακά την συγκεκριμένη περίοδο.

Μέσα από το ιστορικό πρίσμα κανείς μπορεί να διακρίνει ίσως εικόνες του μέλλοντος της ανθρωπότητας. Η πανδημίες του παρελθόντος απέδειξαν το πόσο ευάλωτος είναι ο homosapiens απέναντι στα μικρόβια. Η πανδημία της Ισπανικής γρίπης στα 1918-1920 και η πρόσφατη γρίπη των χοίρων στα 2009 μπορεί να μην είχαν τα θύματα του «Μαύρου Θανάτου» του 14^ου αιώνα αλλά στέλνουν ένα καθαρό μήνυμα στην ανθρωπότητα. Ο κίνδυνος μάλιστα πολλαπλασιάζεται αν σκεφτεί κανείς το πλήθος των κατασκευασμένων στα εργαστήρια ιών και μικροβίων με σκοπό να αξιοποιηθούν ως «βιολογικά όπλα» από τις υπερδυνάμεις. Τυχόν σφάλμα που θα απελευθερώσει τέτοιους εργαστηριακούς ιούς στη φύση ίσως αποβεί καταστρεπτικό. Η ανάπτυξη τέλος της γενετικής δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο πλέον να κατασκευάσει τέτοιας καταστροφικής ισχύος βιολογικά όπλα που η πανώλη μπροστά τους θα φαντάζει με απλό…κρυολόγημα. Η εξάπλωση του ιού HIV τη δεκαετία του 1980 δείχνει το πόσο ευάλωτη είναι και η ανθρωπότητα του 21^ου αιώνα απέναντι στις πανδημίες. Η μόνη προστασία μας έγκειται στην λειτουργία των μηχανισμών του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που παρακολουθεί (;) την εξάπλωση των ασθενειών σε παγκόσμιο επίπεδο. Πέραν των μηχανισμών παρακολούθησης και των φαρμακευτικών σκευασμάτων το ύστατο καταφύγιο για την πλειονότητα των ανθρώπων στη γη απέναντι σε παρόμοιες με της πανώλης πανδημίες παραμένει ακόμη και σήμερα η εκάστοτε «θεϊκή αγκαλιά» του Ιησού, του Μωάμεθ, του Βούδα…

http://eranistis.net/wordpress/2013/04/10/ο-μαύρος-θάνατος-του-1346-3/