ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ & ΕΛΕΝΗΣ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Ο πρώτος ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, που βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Κοζάνης, κοντά στον προσφάτως ανακαινισθέντα και επαναλειτουργούντα σιδηροδρομικό σταθμό και στο παλιό Γυμνάσιο Θηλέων (σημερινό 5ο & 15ο Δημοτικό), χτίστηκε το 1858, επί Επισκόπου Ευγενίου (πρώτο μητροπολίτη κατά την αναβάθμιση της Επισκοπής Σερβίων & Κοζάνης σε μητρόπολη το 1882), στην τοποθεσία Τρίδενδρο (= Τρία Δένδρα) κοντά σε παλαιότερο ναό, αγνώστου χρονολογίας πρώτης κτίσεως και δίπλα σε αρχαίο βωμό, όπως ο Λιούφης αναφέρει1. Ήταν συνήθεια, αρκετά συχνή, των πρώτων χριστιανικών χρόνων, αλλά και πολλών χρόνων αργότερα, οι ιεροί ναοί να χτίζονται κοντά ή ακόμα και πάνω σε αρχαίους βωμούς και αρχαίους ναούς ή ακόμα και να μετατρέπονται κάποιοι απ’ αυτούς σε χριστιανικούς ναούς, όπως ακόμα και με τον Παρθενώνα κάποια εποχή, στα βυζαντινά χρόνια, συνέβη2. Στην περιοχή που χτίστηκε ο νέος ιερός ναός υπήρχε από χρόνους αγνώστους κάποιος οικισμός, ένας από τους πρώτους οικισμούς που αποτέλεσαν αργότερα την πόλη της Κοζάνης, όπως φανερώνουν και τα αρχαία ευρήματα που βρέθηκαν παντού τριγύρω και εξαιτίας διαφόρων λόγων και όχι τόσο οργανωμένων ανασκαφών. Για την οικοδόμηση πρώτος ο Επίσκοπος Ευγένιος δώρισε 500 γρόσια και ακολούθησαν το παράδειγμα του πολλοί ακόμα πιστοί και ενορίτες.
Το οικόπεδο ήταν δωρεά του Νικολάου Τακιατζή, μέλους μεγάλης οικογένειας Κοζανιτών εμπορευομένων στην Ουγγαρία, που συνέβαλε με δωρεές και στη δημιουργία των φορητών εικόνων του ιερού ναού, όπως η εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του προσκυνηταρίου, η οποία φέρει εγχάρακτο επίγραμμα: «ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΑΚΙΑΤΖΗ 1859, Φεβρουάριος 5, Δια χειρός Συμεών».
Το 1885 και ως το 1886 ο ναός καταλαμβάνεται από τον Τουρκικό Στρατό, που τον χρησιμοποιεί σαν νοσοκομείο για τους αρρώστους των διερχομένων από την περιοχή τουρκικών στρατευμάτων, γεγονός που προκαλεί την αντίδραση του Μητροπολίτου -πλέον- Ευγενίου, ο οποίος με επιστολή του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη ζητάει την παρέμβασή του, ώστε να φύγουν οι αλλόδοξοι και αλλόθρησκοι Τούρκοι από το ναό.
Το 1922, δέκα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Κοζάνης, γίνεται η πρώτη επέκταση του ναού με την προσθήκη του παρεκκλησίου του Άρχοντα Μιχαήλ. Το 1923 ο νάρθηκας του ναού χρησιμοποιείται ως χώρος πρόχειρης στέγασης προσφύγων από τη Μικρά Ασία και το 1928 τμήματα του ιερού ναού και ο περίβολός του χρησιμοποιούνται από τον Ελληνικό Στρατό ως θάλαμοι οπλιτών, ακόμη και ως στάβλοι.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 γίνονται οι πρώτες σοβαρές οικοδομικές επεμβάσεις επιδιόρθωσης του ιερού ναού, τόσο ως προς την τοιχοποιία, όσο και ως προς την οροφή, επιδιορθώσεις που αλλάζουν ριζικά τη μορφή του. Τη δεκαετία του 1960, λόγω της αύξησης του μεγέθους της πόλης και του αριθμού των κατοίκων της και ειδικά του πληθυσμού της ενορίας, ο ναός κρίθηκε ανεπαρκής και αποφασίστηκε η κατεδάφιση του και η οικοδόμηση νέου, τέτοιου ώστε να πληροί τα νέα δεδομένα της ενορίας, που είναι σήμερα μία από τις πολυπληθέστερες της Κοζάνης. Το 1970, επί μακαριστού Μητροπολίτου Διονυσίου, θεμελιώνεται ο νέος ναός, η ανέγερση του οποίου γίνεται τμηματικά καθ’ όλη τη δεκαετία του 1970.
Δύο φορές μεγάλα τμήματα του νεοαναγερθέντος ναού, κατεδαφίζονται, είτε λόγω κακοτεχνιών, είτε λόγω αλλαγής των αρχικών σχεδίων. Την ίδια εποχή οικοδομήθηκε και το παρεκκλήσι του Αγίου Στεφάνου, με τη μορφή που έχει σήμερα και μέσα στη δεκαετία του 1980 ο ναός παίρνει την τελική αρχιτεκτονική του μορφή. Το 1992 αρχίζει η αγιογράφηση και το 1995 τοποθετείται το τέμπλο του ιερού ναού.
Μετά τον ξαφνικό και απρόσμενα μεγάλο για την περιοχή μας σεισμό της 13ης Μαΐου 1995 (μεγέθους 6,6R) και για ένα χρόνο οι σοβαρές ζημιές, που υπέστη ο ιερός ναός, αναβάλλουν τις όποιες εργασίες ολοκλήρωσης του καλλωπισμού του. Μετά από μελέτη της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. οι ζημιές αποκαθίστανται πλήρως και στις αρχές του 1997 κι ενώ συνεχίζεται ο εσωτερικός καλλωπισμός του ναού, κατασκευάζεται ο προνάρθηκας. Εκεί τοποθετούνται οι δύο μεγάλες προσκυνηματικές εικόνες των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (δωρεά του Νικολάου Τακιατζή του 1859) και της Παναγίας Οδηγήτριας (δωρεά αγνώστου του 1954). Τα εγκαίνια του ιερού ναού έγιναν το Νοέμβριο του 2002 από τον Μητροπολίτη πρώην Σερβίων & Κοζάνης Αμβρόσιο με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου.

ΤΑ ΙΕΡΑ «ΤΡΙΑ ΔΕΝΔΡΑ»

Στον αύλιο χώρο της εκκλησίας, μπροστά από το κτίριο του Γκέρτσειου, υπήρχαν, μέχρι το 1971, τρία αιωνόβια δένδρα, ηλικίας πολλών αιώνων, με κορμό τόσο χονδρό που χρειαζόταν πέντε μεγάλοι άνδρες για να τα αγκαλιάσουν. Για τα δένδρα αυτά υπήρχε η λαϊκή παράδοση ότι το ένα είχε στις ρίζες του χρυσάφι, το δεύτερο φίδια και το τρίτο νερό και οι κάτοικοι τα θεωρούσαν αγιασμένα. Αυτά και άλλα δένδρα στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα σε διάφορα μέρη της πόλης τα άγιαζαν κάθε χρόνο την Πέμπτη της Αναλήψεως, παρουσία του Μητροπολίτου, για να προστατέψουν την Κοζάνη από χαλάζι και άλλες θεομηνίες. Τα δένδρα αυτά κανείς δεν μπορούσε να τα θίξει ή να τα κόψει. Η τοπική εκκλησία και η λόγια τάξη της Κοζάνης ανησύχησε μήπως το έθιμο αυτό διαμορφώσει στους κατοίκους μία λανθασμένη εντύπωση αναβίωσης ειδωλολατρικών εθίμων, ώσπου το 1897, και μετά από προτροπή προς τον Μητροπολίτη Κωνστάντιο του γυμνασιάρχου Παναγιώτη Ν. Λιούφη, το έθιμο, παρά τις αντιρρήσεις των Κοζανιτών, καταργήθηκε. Το έθιμο αυτό φαίνεται πως είχε τις ρίζες του στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας και σε μία τελετή που συνήθιζαν να τελούν εκεί οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες3. Τα τρία δέντρα ξεριζώθηκαν το 1971, με τη δικαιολογία ότι ήταν κούφια (παρότι τα δένδρα αυτά είναι πάντα κούφια ή σάπια στο εσωτερικό τους, αλλά δεν κόβονται ποτέ), παρά τις αντιρρήσεις μεγάλης μερίδας του λαού της πόλης, που δε δέχεται ποτέ να παραγράφουν και να ξεχνούν έτσι εύκολα την ιστορία και τις συνήθειες του.
Στον ίδιο χώρο βρέθηκε ημικατεστραμμένος μαρμάρινος αρχαίος βωμός με επιγραφή, που φυλάσσονταν για χρόνια στην Επισκοπή Κοζάνης4. Μάλλον, σύμφωνα με τα συμπεράσματα του ιστορικού Μακαρόνα, δεν αποτελεί τμήμα βωμού, αλλά είναι η βάση πάνω στην οποία στηριζόταν το άγαλμα της νεκρής Κλεοπάτρας, που αναφέρεται στην επιγραφή. Το 1817 διερχόμενος από την Κοζάνη ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake, διαπιστευμένος πρόξενος στην αυλή του Αλή πασά, κατά τη διάρκεια εθιμοτυπικής επίσκεψης στο Δεσπότη Βενιαμίν, πήρε το εύρημα -πάνω στο οποίο βασίζει τον τρίτο τόμο του έργου του Ταξίδια στη Βόρεια Ελλάδα (Travels in Northern Greece) 1835 και το μετέφερε στην Ευρώπη, απ’ όπου επέστρεψε με ενέργειες των Κοζανιτών της Βιέννης λίγα χρόνια αργότερα το 1848. Σύμφωνα με τον ιστορικό Μαργαρίτη Δήμιτσα το εν λόγω μνημείο μεταφέρθηκε στην Κοζάνη από την Κάλλιανη, την Αιανή, τόπο με πλούσια αρχαιολογική ιστορία και ευρήματα, καθώς στην περιοχή της Κοζάνης «ουδεμίαν αρχαία πόλις υπάρχει ουδέ ερείπια τοιαύτης φαίνονται»5, άποψη που ωστόσο δεμ υποστηρίζεται από μεταγενέστερες ιστορικές έρευνες και ανακαλύψεις. Στην ίδια περιοχή βρέθηκε το 1991 κατά τη διάρκεια εργασιών της Δ.Ε.Υ.Α.Κ. μία μαρμάρινη σαρκοφάγος διακοσμημένη με ανάγλυφες παραστάσεις, που ανάγεται στα χρόνια της ελληνιστικής περιόδου. Μία επέκταση της έρευνας στο άνοιγμα του τάφου έφερε στην επιφάνεια και τέσσερις μαρμάρινες κεφαλές αγαλμάτων. Όλα τα ευρήματα φυλάσσονται σήμερα στο Μουσείο Κοζάνης.

ΓΚΕΡΤΣΕΙΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ

Ο άνετος, αύλιος χώρος του Αγίου Κωνσταντίνου, λίγα μέτρα μόνο μακριά από το παλιό Γυμνάσιο Θηλέων, επιλέγει για την οικοδόμηση του Γκέρτσειου Εκκλησιαστικού Ιδρύματος, οικοτροφείου θηλέων για τα κορίτσια από τα τριγύρω χωριά, που λόγω έλλειψης σχολείων στον τόπο τους, ερχόταν στην πόλη για τη συνέχεια των σπουδών τους, ο ίδιος λόγος που οδήγησε λίγα χρόνια πριν και στην οικοδόμηση του οικοτροφείου, οικοτροφείου αρένων εκείνο, στους Αγίους Αναργύρους. Οι οικοδόμησή του άρχισε το 1968 με δωρεά του Κωνσταντίνου Γκέρτσου, μεγάλου τέκνου και ευεργέτη της πόλης. Ο ίδιος ο μακαριστός Μητροπολίτης Διονύσιος επισκέφτηκε το Γκέρτσο στη Ζυρίχη, όπου ήταν τότε εγκατεστημένος και ζήτησε τη βοήθεια του για την υλοποίηση του ιερού αυτού σκοπού, που εκείνος πρώτος -ο Μητροπολίτης- είχε προτείνει. Ο Γκέρτσος δέχτηκε με μεγάλη προθυμία και για την ανέγερσή του πρόσφερε στη Μητρόπολη Σερβίων & Κοζάνης το άπιαστο για την εποχή ποσό των 5.000.000 δραχμών.
Ο οικοδόμηση του πενταόροφου κτίσματος περατώθηκε το 1971 και καθώς το ίδιο έτος είχε οριστεί πανελλαδικά έτος εορτασμού των 150 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, τα εγκαίνια του ιδρύματος εντάχθηκαν στο γενικότερο πρόγραμμα του εορτασμού και έγιναν τελικά στις 11 Οκτωβρίου 1971, ημέρα απελευθέρωσης της πόλης της Κοζάνης από τον τουρκικό ζυγό. Σε αναγνώριση της γενναιόδωρης προσφοράς του και μετά από πρόταση του Μητροπολίτου Διονυσίου, η Ιερά Σύνοδος απένειμε στο Κωνσταντίνο Γκέρτσο το Σταυρό του Αποστόλου Παύλου και ο Δήμος Κοζάνης το Χρυσούν Μετάλλιο της πόλης, ενώ η κανονική λειτουργία του ιδρύματος άρχισε από το επόμενο σχολικό έτος 1972-1973.
Λειτούργησε σαν οικοτροφείο κορασίδων και παράλληλα λειτούργησαν στον ίδιο χώρο τεχνικές σχολές πλεκτικής, ύφανσης, ραπτικής, μέχρι το 1983. Τα γυμνάσια που συστήθηκαν κατά τις δεκαετίες του ’70 και ‘80 σε όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής έλυσαν το πρόβλημα της εσωτερικής μετανάστευσης των μαθητριών και μείωσαν τον αριθμό των οικοτρόφων και από το 1982 στεγάζεται στο ίδρυμα δωρεάν η Σχολή Νοσοκόμων του Μαμάτσειου Νομαρχιακού Νοσοκομείου Κοζάνης, φιλοξενώντας όσες μαθήτριες από άλλους τόπους θέλουν να μείνουν εδώ.
Το ίδρυμα, συνολικής έκτασης 4.000 τετραγωνικών μέτρων και ύψους 5 ορόφων, έχει τη δυνατότητα στέγασης 200 οικοτρόφων. Παρέχει μεγάλες και άνετες αίθουσες αναγνωστηρίων, διδασκαλίας και διαλέξεων και προσφέρει συχνά στέγαση και φιλοξενία σε διάφορους προσκεκλημένους της Ιεράς Μητρόπολης. Στο ίδρυμα στεγαζόταν και το θερινό Σεμινάριο Κλασικής Μουσικής, που διοργάνωνε για 10 περίπου χρόνια κάθε Αύγουστο η Ιερά Μητρόπολη Σερβίων & Κοζάνης, αλλά και η Σχολή Ψαλτικής και Εκκλησιαστικής Μουσικής, τακτικά κατηχητικά μαθήματα και πολλές άλλες εκδηλώσεις. Στον ίδιο χώρο φιλοξενήθηκαν και τα γραφεία της Ιεράς Μητρόπολης Σερβίων & Κοζάνης, κατά το χρόνο ανανέωσης του Επισκοπείου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 «Τω 1857 τη ενεργεία του αρχιερέως ανιδρύθη ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου εν τη θέσει «Τρίδενδρον» επί παρεκκλησίου κειμένου εγγύς αρχαίου βωμού».(Παναγ. Ν. Λιούφη. Ιστορία της Κοζάνης, σελ. 104).
2 Ο Ιουστινιανός Α΄ (482-565) μετέβαλε τον Παρθενώνα σε ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας (αργότερα έγινε ναός της Παναγίας της Αθηνιώτισσας). Εκκλησία της Θεοτόκου έγινε και το Ερέχθειον, καθώς και ο ναός της Απτέρου Νίκης. Οι Φράγκοι μετέβαλαν τον Παρθενώνα σε καθολική εκκλησία και τα Προπύλαια σε λαμπρό ανάκτορο. Μετά το 1458 οι Τούρκοι έδιωξαν τους Φράγκους από την Αθήνα, μετέβαλαν τον Παρθενώνα σε τζαμί και πολλοί αγάδες έμεναν στο βράχο μαζί με τη φρουρά. (Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου, τόμος Α΄, σελ. 274-275 και Μαλλιάρης-Παιδεία, τόμος 10, σελ. 469-471).
3 «Το έθος τούτο διετηρείτο μέχρι του 1896 κατά παράδοξον πρόληψιν· ετελείτο δε τη Πέμπτη της Αναλήψεως επί των τεσσάρων σημείων του ορίζοντος περί την πόλιν και υπήρχεν η δοξασία, ότι διά του μέσου τούτου εγένετο αποτροπή της χαλάζης και άλλων θεομηνιών. Φαίνεται, ότι η πρόληψις παρέμεινεν από των χρόνων της Ρωμαιοκρατίας κατά μίμησιν του παρά Ρωμαίους έθους του πηγνύναι ήλον (jus cluvem fingendi), όπερ το πρώτον ετέλουν οι δικτάτορες. Το έθος τούτο τη συστάσει του συγγραφέως κατήργησε πάνυ σωφρόνως ο πεφωτισμένος αρχιερεύς Κωνστάντιος». (Παναγ. Ν. Λιούφη. Ιστορία της Κοζάνης, σελ. 105).
4 Η επιγραφή αναφέρει: «ΚΡΙΣΠΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΣ (θυγ)ΑΤΡΟΣ ΚΡΙΣΠΕΙΝΑΣ ΖΩΝ ΕΤΙ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΝ ΣΥΜΒΙΟΝ ΦΙΛΑΝΔΡΙΑΣ ΕΝΕΚΕΝ ΧΑΙΡΕΤΕ ΗΡΩΕΣ ΧΑΙΡΕ ΚΑΙ ΣΕ Κ ΕΥΟΔΕΙ». (Παναγ. Ν. Λιούφη. Ιστορία της Κοζάνης, σελ. 104-105 και Ιωάννη Δημόπουλου Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, σελ. 341).
5 Γιώργου Μπουντιούκου. Αρχαιολογικά Κοζάνης. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1991, αρ.τ: 49, σελ: 3.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ιωάννου Δ. Δημόπουλου. Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά. Εκδ: Ιερά Μητρόπολις. Κοζάνη : 1994.
2. Ελευθερουδάκη Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Ελευθερουδάκης Α.Ε. Αθήνα : 1927.
3. Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Ημερολόγιον 2005 Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης.
Εκδ: Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Κοζάνη : 2004
4. Γιάννη Λάμψα. Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Δομή. Αθήνα : 1979.
5. Παναγ. Ν. Λιούφη δ.φ. Ιστορία της Κοζάνης.
Εκδ: ΙΩΑΝ. ΒΑΡΤΣΟΥ. Αθήνα : 1924.
6. Μαλλιάρης-Παιδεία. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Μαλλιάρης-Παιδεία / Πήγασος Εκδοτική Α.Ε. Θεσσαλονίκη : 2005.
7. Γιώργου Μπουντιούκου. Αρχαιολογικά Κοζάνης. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1991, αρ.τ: 49, σελ: 3. Κοζάνη : 1991.
8. Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία-Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912).
Εκδ: ΕΣΤΊΑ. Αθήνα : 1992.
9. ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ - ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Πάπυρος. Αθήνα : 1996 και Αθήνα : 2005.
10. Παύλου Ι. Τσουμή. Απάντηση του Παύλου Ι. Τσουμή στον Ιω. Δημόπουλο για το «Τρίδενδρο». ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ, 19 Μαρτίου 2006, σελ: 3, 7. Κοζάνη : 2006.
11. Του ιδίου. Τα Τρία Δένδρα στον Άγιο Κωνσταντίνο. Ο ΧΡΟΝΟΣ, 12 Φεβρουαρίου 2006, σελ: 2. Κοζάνη : 2006.