Σάββατο 26 Ιουνίου 2010

Η ΑΘΑΝΑΤΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΙΣΣΑΣ ΙΩΑΝΝΑΣ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Εμμανουήλ Ροΐδης. Η πάπισσα Ιωάννα (Το αυθεντικό κείμενο του 1866). Εισαγωγή- Επιμέλεια: Δημήτρης Δημηρούλης.
εκδόσεις: Μεταίχμιο. Αθήνα 2006, σελ. 446.

Μέχρι πρόσφατα η μόνη μου γνωριμία και γνώση για την «Πάπισσα Ιωάννα», το γνωστό μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη, ήταν μόνο όσα σε προσωπικές συζητήσεις με φίλους σαν απόψεις είχα ανταλλάξει και όσα η μητέρα μου διηγούνταν από μία θεατρική παράσταση, που μαθήτρια ακόμα είχε παρακολουθήσει στη Θεσσαλονίκη με τη Σμαρούλα Γιούλη στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η προσφορά σαββατιάτικης έκδοσης γνωστής εφημερίδας να προσφέρει σε δύο τόμους το γνωστό μυθιστόρημα με ταυτόχρονη απόδοση στη δημοτική δίπλα στο αυθεντικό κείμενο έγινε η αφορμή της πρώτης ανάγνωσης και η απόκτηση της παραπάνω έκδοσης κρίθηκε πλέον επιτακτική ανάγκη.
Η ιστορία της νόθας κόρης μίας χηνοβοσκού κι ενός φτωχού παπά, που κατορθώνει με δολοπλοκίες και εξυπνάδα, να φτάσει στο ύπατο αξίωμα της Καθολικής εκκλησίας ήταν γνωστή σαν παράδοση ή φήμη από τα χρόνια του Μεσαίωνα ακόμα. Η φτωχή, αλλά πανέξυπνη Ιωάννα κρύβοντας με επιδεξιότητα το φύλο της επί 20 ολόκληρα χρόνια, στην αρχή από τον πόθο να βρίσκεται κοντά στον αγαπημένο της στο ανδρικό μοναστήρι, όπου εκείνος μόναζε και μετά, καθώς τα αξιώματα μεγάλωναν, από υπέρμετρη φιλοδοξία, γίνεται Πάπας -Πάπισσα δηλαδή- και πεθαίνει με τον πλέον σκανδαλιστικό τρόπο, φέρνοντας στον κόσμο, πρόωρα, το παιδί που κυοφορούσε, το παιδί του τελευταίου εραστή της, μπροστά στα μάτια του χριστεπώνυμου πλήθους κατά τη διάρκεια μιας λιτανείας. Μία παράδοση που κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί για την βεβαιότητα και την αλήθεια των λόγων της. Η αλήθεια είναι πως μετά την εποχή που υποτίθεται πως έζησε η περιβόητη Ιωάννα (μέσα 9ου μ.Χ. αιώνα), όπως διαπιστώνει και ο επιμελητής της έκδοσης Δημήτρης Δημηρούλης στον κατατοπιστικότατο πρόλογο του βιβλίου, οι κανόνες επιλογής των υποψήφιων πάπων έγιναν πολύ πιο αυστηροί. (Μέχρι και σε ψηλάφηση των γεννητικών οργάνων των υποψηφίων προχωρούσαν, προκειμένου να βεβαιωθούν για το φύλο τους, μία συνήθεια που επικράτησε για περισσότερα από 400 χρόνια, από το 1099 έως το 1560, όταν την κατήργησε ο Πάπας Πίος Δ΄). Ακόμη κατά την τελετή ενθρόνισης του πάπα και κατά τη διάρκεια της διαδρομής από τον Άγιο Πέτρο μέχρι το Παλάτι του Λατερανού, όπου γινόταν η ενθρόνιση, η πομπή παρέκαμπτε ένα συγκεκριμένο σημείο στη Vicus Papisse (Οδός της Πάπισσας), εκεί όπου, κατά το κοινώς θρυλούμενο, είχε γεννήσει η Ιωάννα.
Ο Ροΐδης από την άλλη, θεωρεί αναμφισβήτητη αλήθεια την ιστορία της πάπισσας, τα στοιχεία της οποίας αλίευσε, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται και δεν υπάρχει κανένας λόγος να τον αμφισβητήσουμε, μετά από έρευνες σε βιβλιοθήκες της Ιταλίας και του Βατικανού κι ας μην αποδέχτηκε ποτέ η Καθολική εκκλησία ολοκληρωτικά την ύπαρξή της Ιωάννας. Μπορεί να γράφει ένα μυθιστόρημα, το γνωρίζει ότι γράφει ένα μυθιστόρημα κι ας συνοδεύει τον τίτλο με τον επεξηγηματικό, αλλά ταυτόχρονα και παραπλανητικό υπότιτλο «Μεσαιωνική μελέτη». Γνωρίζει επίσης πολύ καλά πως θα προκαλέσει την οργή και της Ορθόδοξης εκκλησίας, κρατάει στα χέρια του ένα «αιρετικό» βιβλίο και δε χάνει την ευκαιρία να ειρωνευτεί και να στηλιτεύσει την ανηθικότητα και την υποκρισία του κλήρου, καθολικού και ορθόδοξου, που παρότι ο ίδιος βυθισμένος στην αμαρτία, τίποτε άλλο δεν κάνει παρά να καλοπερνά και να κατακρίνει σφοδρά τα δήθεν αμαρτήματα των καθημερινών ανθρώπων. Η ελληνική εκκλησία, όπως σωστά προέβλεψε ο Ροΐδης, αντιδρά μανιασμένα στην κυκλοφορία του βιβλίου. Ζητά την παρέμβαση του εισαγγελέα, αποκηρύσσει το βιβλίο και κηρύττει αφορισμένους όσους τολμήσουν να το διαβάσουν. (Αγνοώντας πιθανότατα ότι με τον τρόπο αυτό του έκανε την καλύτερη διαφήμιση, όπως πάντα σε παρόμοιες περιπτώσεις, μέχρι και σήμερα ακόμα, συμβαίνει). Υπάρχει μία ασάφεια σχετικά με το αν τελικά αφορίστηκε ο Ροΐδης ή αν τελικά δεν αφορίστηκε ποτέ, το βέβαιο όμως είναι ότι πολεμήθηκε σκληρά από τους εκκλησιαστικούς άρχοντες.

Στη μελέτη της ιστορίας της πάπισσας ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι από την εποχή που μεσολαβεί ανάμεσα στον ιστορικό χρόνο των «πραγματικών» γεγονότων (με επικρατέστερο το έτος 855) και μέχρι την εποχή εμφάνισης των πρώτων γραπτών μαρτυριών (μέσα 13ου αιώνα και μετά), δε γίνεται πουθενά κι από κανέναν ιστορικό καμία αναφορά στο επεισόδιο της Ιωάννας. Τέσσερις αιώνες είναι ένα εξαιρετικά μεγάλο χρονικό διάστημα για να δικαιολογήσει τη σιωπή των κειμένων για ένα τόσο συνταρακτικό γεγονός, ένα πρωτοφανές σκάνδαλο και ως εκ τούτου δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι αργοπορημένες μαρτυρίες αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα. Η πρώτη γνωστή αναφορά στην ιστορία και στο σκάνδαλο της Ιωάννας γίνεται το 1260 στην αφήγηση του δομινικανού μοναχού Jean de Mailly και θεωρείται γενικά αξιόπιστη, η πιο έγκυρη ωστόσο μαρτυρία είναι το κείμενο του Martinus Polonus (1265-1277). Από την εποχή που η ιστορία της Ιωάννας γίνεται λαϊκό ανάγνωσμα (τέλη 13ου αιώνα) και ως τις αρχές του 16ου δεν έχουμε σοβαρές αμφισβητήσεις των στοιχείων αυτών. Η Καθολική εκκλησία όχι μόνο δεν αντέδρασε στη διάδοση του θρύλου, αλλά αντίθετα τον αποδέχτηκε και τον συντήρησε. Μόνο όταν εμφανίστηκε στον ορίζοντα η απειλή του Λούθηρου (16ος αιώνας) και οι προτεστάντες άρχισαν να εκμεταλλεύονται την ιστορία, για να διαβάλουν την Καθολική Εκκλησία, οι παπιστές αμφισβήτησαν τα ίδια τους τα κείμενα. Από τον 16ο αιώνα και μετά δημιουργήθηκε εκ μέρους των καθολικών ένα συμπαγές μέτωπο εναντίον του μύθου ή της ιστορίας της Ιωάννας, χρεώνοντας τη δημιουργία του στους προτεστάντες και κατηγορώντας τους για παραποίηση εγγράφων και ιστορικών πηγών, πλαστογράφηση κειμένων και διασπορά ψευδών ειδήσεων. Ορισμένοι μάλιστα δε δίστασαν να εμπλέξουν στην όλη ιστορία και τους «σχισματικούς» της ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, υποστηρίζοντας ότι πίσω από το επεισόδιο της Ιωάννας κρύβεται το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο ενορχήστρωσε την όλη ιστορία για να κλονίσει την εξουσία του Βατικανού και την πίστη του καθολικού ποιμνίου!
Παρ’ όλες τις κατηγορίες ο μόνος από τους συγγραφείς της ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας που ασχολείται με την ιστορία της πάπισσας Ιωάννας είναι ο Εμμανουήλ Ροΐδης κι αυτός αρκετά καθυστερημένα, μόλις στα 1866. Γνωστός για την υφολογική του δεξιοτεχνία και το καυστικό του πνεύμα -σε όλο το κείμενο είναι φανερή η αντιθρησκευτική του στάση και η αντικληρική του πολεμική- ο Ροΐδης παίρνει αφορμή από την ιστορία της Ιωάννας για να στηλιτεύσει το σκοταδισμό της εκκλησιαστικής εξουσίας και να παρωδήσει την κοινωνική υποκρισία. Ήξερε να χειρίζεται πολύ καλά την ελληνική γλώσσα και ήξερε να λέει διαχρονικές κι ακόμη και σήμερα, 140 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, τραγικά επίκαιρες αλήθειες.

Σήμερα η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη ανήκει στις κορυφαίες στιγμές της ελληνικής και ευρωπαϊκής πεζογραφίας. Έχοντας μεταφραστεί σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές και όχι μόνο γλώσσες και έχοντας διασκευαστεί, ουκ ολίγες φορές, τόσο για το θέατρο, όσο και για τον κινηματογράφο και παρά τις όποιες διώξεις που κατά καιρούς υπέστη από τους εκκλησιαστικούς κύκλους, Καθολικούς και Ορθόδοξους, προσελκύει πάντα, χωρίς ιδιαίτερο κόπο, την προσοχή του αναγνώστη, όχι τόσο για το πρωτόγνωρο και σκανδαλιστικό του θέματος που πραγματεύεται και αφηγείται, όσο για τη αφηγηματική δεινότητα του συγγραφέα. Το μυθιστόρημά του είναι η καλύτερη λογοτεχνική διασκευή της ιστορίας της πάπισσας Ιωάννας σε όλη την Ευρώπη. Και η συνάντησή της με τον νεαρό Εμμανουήλ Ροΐδη επισφράγισε μία από τις κορυφαίες αναβιώσεις της μνήμης της στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Κοζάνη, Ιούνιος 2006


Σημείωση: Η παρούσα έκδοση του ΜΕΤΑΙΧΜΙΟΥ περιλαμβάνει, εκτός από το πιστό κείμενο του 1866, την απάντηση του συγγραφέα στην Ιερά Σύνοδο, την ειρωνική απολογία του («Επιστολαί ενός Αγρινιώτου»), καθώς και εκτενή και λεπτομερή εισαγωγή του επιμελητή της εκδόσεως Δημήτρη Δημηρούλη.



Πηγές: http://www.xkatsikas.gr/history/history5.htm
Μαλλιάρης-Παιδεία. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Μαλλιάρης-Παιδεία / Πήγασος Εκδοτική Α.Ε. Θεσσαλονίκη : 2005.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου